Fragment rozmowy z Konradem Marią Pawłem Rudnickim – kapłanem w Zgromadzeniu Mariawitów; ur. 1926 r., portal www.ekumenizm.pl

Od czasu rozpoczęcia przez Kościół katolicki oficjalnego dialogu z mariawitami słyszy się o żywym zainteresowaniu teologów katolickich, ale także zwykłych członków Kościoła, Objawieniami Mateczki, Marii Felicji Kozłowskiej. Już powierzchowna analiza tekstu objawień wywołuje skojarzenia z tekstami Dzienniczka św. S. Faustyny Kowalskiej. Wiele jest w obu objawieniach punktów wspólnych: przede wszystkim w objawieniach adresowanych do s. Faustyny, chronologicznie późniejszych od objawień, które miała Mateczka, powtarza się motyw Orędzia Bożego Miłosierdzia czy Dzieła Bożego Miłosierdzia. Po za tym czytelnik tekstów obu mistyczek dowiaduje się o wadze Adoracji Najświętszego Sakramentu. Czyżby faktycznie Faustyna Kowalska miała powtórzone przesłanie dane wcześniej Mateczce, Marii Franciszce?

Podobieństwo obu objawień jest bardzo ciekawym „zbiegiem okoliczności”. Mówiłem na ten temat obszerniej w referacie zamieszczonym w Zbiorze „Teologia Miłosierdzia Bożego” [1]. Sprawa tożsamości objawień św. Marii Franciszki i św. Marii Faustyny wymaga bowiem dłuższego wyjaśnienia. Mówiąc krótko, a więc z konieczności upraszczając szczegóły, moim – i nie tylko moim – zdaniem mamy tu do czynienia z powtórzeniem tego samego objawienia – z tą różnicą, że objawienie dane naszej Założycielce wydaje się bardziej podstawowe. Zawiera bowiem ogólne zasady wcielania w życie Dzieła Miłosierdzia. Jeśli zatem ktoś chce realizować to dzieło w swoim życiu, to bez względu na to, kim jest i co jest jego szczegółowym powołaniem, ma w tym objawieniu wszystkie podstawowe dane jak realizować Boże wezwanie. Siostra Maria Faustyna otrzymała tymczasem objawienia o bardziej osobistym charakterze. Pan Jezus pokazuje jej, jak ona właśnie w swoim osobistym powołaniu ma kształtować swój los. Ponadto zapis Marii Franciszki zawiera tylko rzeczy istotne. Natomiast zapis Marii Faustyny przytacza wiele rzeczy pobocznych, na przykład objawienia fałszywe, które ona sama potem jako takie określa lub, o których dziś można powiedzieć, że były fałszywe. W stosunku do podstawowego objawienia danego Mateczce Kozłowskiej, objawienia Marii Faustyny mają charakter przykładowy.

Czyli s. Faustyna otrzymała objawienie dane wcześniej Mateczce Kozłowskiej, tyle że w wersji bardziej osobistej?

Nie wiem, czy Pan wie, że nie tylko ona. Po niej jeszcze szereg innych ludzi percypowało w poznaniu ponadzmysłowym Dzieło Miłosierdzia. Wszystkie te objawienia leżą w tej samej linii objawień, których początkiem był rok 1893. Są to – z wyjątkiem objawień Marii Faustyny – bardzo drobne fragmenty tego Dzieła Bożego, bardzo osobiste, jednostkowe aspekty Dzieła. Jest o tym mowa we wspomnianym moim referacie w książce „Teologia Miłosierdzia Bożego”. (koniec cytatu)

Objawienia Mateczki Kozłowskiej, założycielki potępionego przez papieża w 1904 roku zgromadzenia mariawitów, wykazują niezwykłe podobieństwo do objawień św. Faustyny, co przyznaje współczesny mariawita prof. Konrad Rudnicki. Posłannictwo Feliksy Kozłowskiej znane jest pod nazwą Dzieła Wielkiego Miłosierdzia. Faustyna nazywała siebie sekretarką Bożego Miłosierdzia. Jej dzieło to również szerzenie wiary w miłosierdzie Boże. Najbardziej chyba istotną różnicą między Mateczką a Faustyną jest ich stosunek do posłuszeństwa wobec władz kościelnych. O ile dla Faustyny posłuszeństwo było świętością, to dla Mateczki ważniejsza była zawsze jej święta misja i specyficznie przez nią rozumiana (tzn. jako własne nieomylne objawienia) „Wola Boga”. Faustyna nie pozwala sobie na otwarte krytykowanie duchowieństwa. Mateczka natomiast całe swe dzieło poświęca ratunkowi kapłanów, którzy ciężko grzeszą „rozwolnieniem swoich obyczajów”. Świat jest do tego stopnia zepsuty, że Mateczka widzi wyraźnie Boską Sprawiedliwość wymierzoną przeciw niemu. Jednak Bóg daje światu swe Miłosierdzie jako ostatni ratunek. Pomoc Kościołowi ma pochodzić od Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, do której nabożeństwo należało do podstawowych zadań mariawitów. Ratunek przychodzi też dla stojącego na skraju przepaści świata poprzez szerzenie czci Najświętszego Sakramentu.

Podobieństwo objawień Mateczki i Faustyny może znaleźć swoje wytłumaczenie w tym, że objawienia Faustyny rozpoczęły się właśnie w czasie jej pobytu w Płocku i oddalonej od Płocka o 10 km Białej (lata 1930-1932). Pierwsza wizja Jezusa Miłosiernego i polecenie namalowania obrazu następuje 22 lutego 1931 roku. Faustyna była już wtedy w Płocku od niemal roku. Płock był siedzibą nowo powstałego Kościoła mariawitów. Po śmierci Mateczki w roku 1920 władzę nad Kościołem mariawickim przejmuje ks. Michał Kowalski. W roku 1922 wydane zostaje drukiem Dzieło wielkiego miłosierdzia. Są to oczywiście tylko spekulacje, ale jest możliwe, że ogromne poruszenie mariawickie dotarło do zakonu Faustyny. Niezależny od Rzymu Kościół mariawitów podejmował kontrowersyjne reformy, takie jak liturgia w języku polskim, komunia w dwóch postaciach, zniesienie celibatu, wyświęcanie kapłanek. W Płocku musiało wrzeć na ten temat w środowiskach kościelnych. Teoretycznie Faustyna mogła przeczytać objawienia Feliksy Kozłowskiej i wpaść na pomysł małego plagiatu z uwzględnieniem posłuszeństwa wobec władz kościelnych, aby nie sprowadzić na siebie ekskomuniki. Nie była bowiem taka odważna jak Feliksa. Być może nie był to całkiem świadomy plagiat. Ale z pewnością mogła Faustyna zasugerować się pewnymi stwierdzeniami Dzieła.

Mateczka Kozłowska stała się swoistym guru dla kapłanów, których agitowała do przystąpienia do tajnego Zgromadzenia Kapłanów Mariawitów, na początku całkiem legalnej organizacji popieranej przez Kościół katolicki. Jego celem było pogłębienie duchowości upadłego kleru poprzez szerzenie czci Najświętszego Sakramentu oraz Maryi Panny. Pisma Feliksy, w których opisuje swe objawienia, są według mnie pseudo-mistycznymi kompilacjami formułek wyczytanych w lekturach ascetycznych. Rażą brakiem autentyczności i „podciąganiem” faktów pod mistyczne teorie oczyszczeń i nocy ciemnych. Napisane w sposób bałaganiarski i nieprzejrzysty pozostawiają wrażenie niesmaku i zażenowania. W porównaniu z Dziełem, Dzienniczek wydaje się bardziej autentyczny i lepiej napisany. Natomiast zaletą Feliksy jest niewątpliwie zwięzłość. Dzienniczek jest natomiast rozwlekły i z pewnością można by go bez szkody skrócić o połowę.

Kościół rzymskokatolicki uznał objawienia Mateczki za urojenie, a mariawityzm za herezję. W 1906 roku Pius X potępił Feliksę Kozłowską oraz ks. Michała Kowalskiego w Encyklice Tribus circiter. Nie jest jednak jasne, jakie elementy tego objawienia uznano za niezgodne z nauką Kościoła. O. Honorat Koźmiński, który początkowo wspierał działalność Feliksy, twierdził, że jej objawienia były złudzeniem szatańskim. Ponadto uważał, że „są oni (księża) zbyt łatwowierni i fanatycznie w swojej kierowniczce zaślepieni, uważają ją za świętą, czczą ją i wszystko, co od niej pochodzi, przyjmują jakby od Boga samego było objawione. I do tego stopnia się na niej opierają, że gdyby zabrano im tę wiarę, być może wszystko by się u nich załamało”. (T.D. Mames Mysteria Mysticorum, wyd. NOMOS, 2009, s. 95) Ojciec Honorat rozpoznał w stowarzyszeniu mariawickim cechy charakterystyczne dla sekt i guru: fanatyczne oddanie, brak krytycyzmu, całkowite oparcie się na osobie przewodnika duchowego. Mimo to o. Honorat pozwolił na działalność polegającą na adoracji Najświętszego Sakramentu oraz modlitwie o pomoc Maryi. Rzeczywiście, trudno w tych praktykach dopatrywać się herezji. Jednak wydaje się, że o. Honorat pozostał przekonany o urojeniowym charakterze objawień Feliksy.

Poczucie wielkości. Mateczka ubóstwionym guru kapłanów.

Pragnienie wielkości Mateczki jest porównywalne z tym, którego doświadczała Faustyna, z tym, że u Mateczki dochodzi jeszcze kwestia guru.

Jezus daje Mateczce moc nad kapłanami, moc nad ich duszami i sercami. Ci, którzy otworzyli pokornie sumienia i serca przed Mateczką mieli doświadczyć wzniesienia na wysokie stopnie modlitwy, doznać łask podobnych do tych, jakimi ją samą obdarza. Mateczka widzi siebie jako wybrankę Jezusa, otrzymującą łaski dla siebie oraz wyjednującą łaski dla tych kapłanów, którzy jej zaufają i przed nią się otworzą. Metoda agitacji kapłanów była dość prosta: Mateczka mówiła, że otrzymała mistyczne przesłanie od Jezusa, a ci kapłani, którzy jej uwierzyli, są podobnie jak ona wybrani dla realizacji wielkiego dzieła. Mateczka wykazuje się większymi ambicjami posiadania władzy „w świecie”. O ile Faustyna swą chwalebną rolę widziała jedynie w świecie duchowym, o tyle Feliksa marzyła o władzy „z tego świata”, o byciu przewodniczką i nauczycielką kapłanów.

Feliksa ma widzenie „wielkiej Chwały Bożej, jaka nastąpi dzięki niej”. Jezus objawia jej, że zostanie „wyniesiona” i otrzyma władzę nad wszystkimi zakonami. W obliczu takich wzniosłych i cudownych objawień Mateczka popada często w zachwyt, ogarnia ją ogień miłości, „prawie do omdlenia”. Faustyna także często mdlała z nadmiaru miłości, której ogień zalewał jej duszę. Być może jednak wszyscy mistycy tak mają.

Mateczka doświadcza pokus, głównie zmysłowości i pychy. Nie są to jej wymysły, a zupełnie uzasadnione sądy. Z relacji ks. Michała wiemy, że ich związek przekraczał granice czystej duchowości. Ksiądz Michał całował stopy, ręce i głowę Mateczki. Ona zaś całowała go w czoło. Jezus powiedział rzekomo do Mateczki: „Mnie daj duszę swoją, a Michałowi daj ciało”. (Dzieło Wielkiego Miłosierdzia, Płock, 1927, s. 170) Michał nie mógł znieść dłuższej rozłąki z Mateczką. Czuł do niej miłość „naturalną”, to znaczy nie tylko pochodzącą z woli Boga, ale z jego własnej woli. Podobnie Mateczka przyznała się do takiej „samowolnej” miłości. (Dzieło, s. 169) Michał porównuje ich miłość do miłości pierwszych rodziców. Feliksa zapada na chorobę, w której pielęgnuje ją Michał. Okazuje się, że przyczyną tej choroby są „krzyki rozpustne, które przez ścianę słyszała w hotelu”. (Dzieło, s. 162) Napięcie erotyczne rośnie. „W 1902 roku w styczniu, gdy byłem u Mateczki w Płocku, Pan Jezus zbliżył mnie i zjednoczył z Mateczką, już nie jako syna tylko, ale jako Oblubieńca na podobieństwo zjednoczenia, jakiem zjednoczył pierwszych naszych rodziców. W taki sposób zbliżył też i zjednoczył Pan Jezus z Mateczką rok przedtem o. Jakóba, a w późniejszych czasach o. Bartłomieja i o. Filipa”. (Dzieło, s. 167) Należy mieć nadzieję, że było to jakieś zjednoczenie mistyczne, bo w innym przypadku nasuwają się skojarzenia ze zjednoczeniem czysto cielesnym… Była to zatem prawdziwa namiętność, miłość niemożliwa do zrealizowania. Mateczka z całej siły przeciwko niej walczyła, a wyraziło się to przez bolesne „wyrwanie mnie (Michała) z wnętrzności swoich” (Dzieło, s. 170). Zdaje się, że Jezus musiał wyrwać Michała z serca Mateczki, a było to bardzo ciężkie doświadczenie. Na pocieszenie jednak Jezus zapewnił Mateczkę, że uważa ją, o. Jakuba i Michała za odbicie Trójcy Świętej. Mateczka jest jakoby podobna do Ojca, o. Jakub i Michał obaj do Syna i Ducha Świętego. Hierarchia zachowana: Mateczka porównana z Bogiem Ojcem, pierwszą Osobą Trójcy. Mania wielkości może nawet większa niż u Faustyny, która owszem może się i wywyższała z powodu swego dziewictwa anielskiego, ale nie porównywała się nigdy z Bogiem Ojcem. Z drugiej strony Mateczka miała przynajmniej jakieś związki z ludźmi, w przeciwieństwie do zimnej Faustyny.

Druga pokusa: pychy z całą pewnością była uzasadniona. I to jak! Mateczka uważała, że będzie naśladować Najświętszą Maryję Pannę (tak powiedział jej Jezus). Następnie, że wszystkie zakony przejdą pod kierownictwo mariawitów. Mateczka zostanie matką naczelną, przełożoną wszystkich zgromadzeń! Pragnienie wielkości zaczyna ogarniać także skromnego początkowo Michała. Oto Mateczka słyszy podczas mszy odprawianej przez Michała słowa następujące: „Ten jest Mój wikary i prawy następca na Stolicy Apostolskiej”.

Mateczka „przechodzi” różne wydarzenia z Ewangelii na sposób mistyczny. Na przykład wysłuchanie krytycznych uwag wobec siebie interpretuje Mateczka jako „przejście kamienowania św. Szczepana” (Dzieło, s. 168) Następnie podczas pobytu w Warszawie, przechodzi „płacz nad Jerozolimą”, z pewnością za sprawą zaobserwowanego moralnego upadku warszawiaków. Słyszy słowa „Biada temu miastu”. (Dzieło, s. 169) W drodze do Rzymu przechodzi drogę krzyżową. W Lourdes przechodzi tajemnicę śmierci i pogrzebania Pana Jezusa, a myjąc się w źródle w Lourdes odczuwa „podobieństwo do umycia Pana Jezusa przed złożeniem do grobu”. (Dzieło, s. 172) Każde wydarzenie z życia Mateczki zostaje uwznioślone przez porównanie go z historią biblijną. Nie wiemy, czy były to wymysły Michała, który tak to opisuje, czy rzeczywiście mówiła mu o tym sama Mateczka. Tak czy inaczej, mania wielkości wyrażała się w jednej bądź drugiej osobie, a najpewniej w obydwu.

Ofiarowanie się Bogu

Podobnie jak Faustyna, Mateczka ofiarowała Bogu swe cierpienia na rzecz Chwały Bożej i zbawienia dusz.

„Jednego dnia doznałam okropnego smutku i boleści: widziałam w duchu wszystkie upokorzenia, prześladowania i cierpienia, jakich doznawać będę, jeśli się to wszystko spełni (to znaczy jej dzieło), a z drugiej strony wielką Chwałę Bożą i zbawienie dusz i że Bóg chce ode mnie, żebym się na to ofiarowała. – Więc byłam cała ściśniona i drżąca, bo czułam odrazę do wzgardy i wstręt do cierpienia, ale żądza Chwały Bożej i zbawienia dusz przemogła. – Dopiero po trzygodzinnej walce i cierpieniach wewnętrznych, oddałam się Bogu na całkowitą ofiarę i wtedy doznałam ulgi, pociechy i gotowości na wszystko”. (Dzieło, s. 10)

„Pan Jezus dał mi poznać, że największe rany Jego Sercu zadają Mu przyjaciele, a przyjaciółmi Jego są kapłani. Wtedy doznałam wielkiej boleści; zdawało się, że serce od żalu pęknie mi, a Pan mnie zapytał: „Czybyś nie chciała być za nich ofiarą, kiedy mam co najdroższego tobie oddaję; – najdrożsi są mi kapłani, a tobie dam moc nad kapłanami”. (Dzieło, s. 11)

Mateczka przejawia tutaj, podobnie jak Faustyna, wiarę w zbawczą moc cierpienia. Nagrodą dla niej za ofiarę będzie tajemnicza „moc nad kapłanami” udzielona jej przez samego Jezusa. Jezus twierdzi tutaj, podobnie jak u Faustyny, że najdroższe jest Mu duchowieństwo. W Dzienniczku duchowni porównani są do księżyca, a świeccy do gwiazd. Mateczce Jezus oszczędza takich poetyckich analogii, tym niemniej twierdzi, że najdrożsi są Mu kapłani.

U Mateczki widzimy też jedno z ulubionych słówek Faustyny: wynagradzać. Mariawici i Mariawitki mają wynagradzać za kapłanów (Dzieło, s. 13). A zatem Bóg czuje się urażony grzesznym postępowaniem kapłanów i potrzebuje w zamian jakiegoś wynagrodzenia, zadośćuczynienia. Mariawici widzą swoje cierpienia jako owo zadośćuczynienie. Faustyna także często wynagradzała Bogu za grzeszników. Mateczka pragnie, podobnie jak nasza święta, naśladować Jezusa w ubóstwie, poniżeniu i cierpieniu (Dzieło, s. 13).

Wynagradzanie Jezusowi jest celem mariawitów. Należy Mu wynagradzać za grzesznych kapłanów, ale przede wszystkim za masonów. Pan wyjaśnił bowiem Feliksie, że „Zgromadzenie Mariawitów założył przeciwko masonom i z nimi walczyć będą”. (Dzieło, s. 30). Masoni bowiem „dopuszczają się wielkich zniewag i wydzierają z dusz ludzkich chwałę Boga, nazywając szatana „dobrym bogiem”. Masoni „miotają bluźnierstwa przeciw Przenajświętszemu Sakramentowi”. „Tam się leje rozpusta”. (Dzieło, s. 30)

Kolejnym ulubionym słówkiem Faustyny, które znajdujemy u Mateczki jest słówko nędza. Nędza określa tutaj nędzę moralną, grzeszność, małość, brak wartości. „Przedstawiałam Panu Jezusowi swoją wielką nędzę i słabość do tego Dzieła prosząc, aby kogo innego wybrał. Odpowiedział mi Pan: „Znam lepiej nędzę twoją niżeli ty ją pojąć możesz, ale w nędzy twojej Wielkość, a w słabości Moc Moja się objawi”. (Dzieło, s. 14).

Mateczka bardzo często przeżywała wątpliwości, niepewność, opuszczenie przez Jezusa, „szyderstwa i naigrawanie się szatanów”, choroby ciała, upokorzenia. Jest to cena, jaką płaciła za ocalenie kapłanów – mariawitów. Jezus powiedział Feliksie na jej prośby o oddalenie upokorzeń od kapłanów: „Zanim ich uznają, muszą wpierw przejść prześladowanie i ucisk, a ty w boleściach zrodzisz Mi ich. – Przyjdzie czas, w którym ukarzę prześladowców waszych”. (Dzieło, s. 25) Jezus zapowiada tutaj cierpienia konieczne dla zrealizowania dzieła, porównując je do bólów porodowych kobiety. Mateczka cierpi, ale to cierpienie ma głęboki sens: ona rodzi kapłanów dla Jezusa! Jezus, ten, który w Ewangelii mówił o miłości nieprzyjaciół, tutaj obiecuje Mateczce ukaranie prześladowców. Sprzeczności Jezusa z objawień z Jezusem Ewangelii pojawiają się tutaj zatem podobnie jak w objawieniach Faustyny.

Jezus nie jest zbyt miły dla Feliksy. Poucza ją, rozkazuje, robi jej wyrzuty. Podobnie jak u Faustyny. Jezus Faustyny jest dla niej jakby bardziej czuły, do rozkazów dołącza czasem zapewnienia o miłości i wyjątkowości swej wybranki. Feliksa aż takiej zażyłości z Jezusem nie doświadcza. Jezus nagradza Feliksę za jej uniżanie się. Kiedy na przykład zawstydzona posądzeniami Jezusa o niewdzięczność, Feliksa uniża się i przeprasza, Jezus oświadcza jej słowa następujące: „Ze wszystkich łask, jakimi cię obdarzam, największą jest ta, że jak Najświętsza Panna wyjęta jest spod grzechu, tak ty wyjęta jesteś spod namiętności; tą drogą, jaką cię prowadzę, dotąd żadnej duszy nie prowadziłem, a podobieństwa swego szukaj w Najświętszej Pannie”. (Dzieło, s. 26) Podobnie od namiętności uwolnił Jezus także Faustynę! Od pewnego momentu była wolna od pokus nieczystości, czytamy w Dzienniczku. Stała się Oblubienicą Jezusa i żadne pokusy już jej nie dręczyły.

W nagrodę za uniżanie się Jezus ofiarowuje naszym mistyczkom wielkie łaski. Największą z nich była misja przekazania światu wieści o Bożym miłosierdziu. Feliksa swe dzieło uważa za porównywalne z ofiarą Chrystusa, a siebie nie waha się porównać do Maryi Panny! Jezus mówi Feliksie: „Jak Ja przez ręce Maryi ofiarowałem się Ojcu Niebieskiemu na zbawienie świata, tak przez ręce twoje chcę ofiarować Moje Miłosierdzie światu; ale pamiętaj: jak Najświętsza Panna była Niepokalanie poczętą, tak ty jesteś grzesznicą”. (Dzieło, s. 27) Widać, że wywyższenie jest nierozerwalnie połączone z poniżeniem: Felikso, jesteś jak Maryja, a nawet jak Jezus, masz wzniosłą misję, ale jesteś grzesznicą!  Trudno zgadnąć, dlaczego Jezus mówił Feliksie, że ofiarował się Ojcu przez ręce Maryi. To jakaś nowość teologiczna, uwypuklająca rolę Maryi (a zatem podobnej do niej Feliksy) w zbawieniu świata. Wydaje się, że Feliksa nie poradziła sobie z misją obwieszczania światu miłosierdzia, dlatego Jezus szukał innej kandydatki i znalazł ją w osobie Faustyny. Czy jej misja się powiodła? Czego Kościół nie chciał przyjąć z rąk Feliksy, przyjął z rąk Faustyny. Dlaczego? Może mania wielkości i pycha Feliksy były jednak większe niż Faustyny? Poza tym Feliksa chciała otwarcie być przewodniczką i nauczycielką kapłanów, przejawiała skłonności typowe dla guru, chcącego stworzyć swój kult (co jej się zresztą udało). Ambicje Faustyny co do świata zewnętrznego były skromniejsze: namalować obraz, założyć zgromadzenie i wprowadzić Święto Miłosierdzia.

Konieczność ofiary błagalnej za kapłanów Jezus wyraża następującymi słowami: „W Miłosierdziu moim przebaczę im, a w dobroci mojej powstrzymam ich, ale ty masz być ofiarą błagalną”. (Dzieło, s. 28) Ofiarą błagalną za grzeszników była także Faustyna, która to bardziej szczegółowo opisuje swoje cierpienia przebłagalne. Mateczka poprzestaje na ogólnych stwierdzeniach, nie opisuje poszczególnych przypadków kapłanów, za których grzechy cierpiała.

Upodobanie do cierpień

Feliksa, podobnie jak Faustyna wykazuje duże upodobanie do cierpień fizycznych i psychicznych. Do ciała swego „odczuwa pewien wstręt” i traktuje je jako „cienką powłokę okrywającą duszę”. (Dzieło, s. 80a) Jezus nakazał jej gardzić sobą, pragnąć wzgardy od innych, nie wynosić się z łask Bożych, ale się jeszcze bardziej uniżać. (Dzieło, s. 80a) W razie wątpliwości, co mianowicie jest wolą Bożą w konkretnym przypadku, należy wybierać to, „co jest przykrzejsze dla natury, ponieważ to jest bliższe naśladowania Pana Jezusa”. Co ciekawe, gdyby Mateczka doznała objawienia, że wolą Bożą jest „darcie pasów” z kapłanów mariawickich, to mimo swej do nich przeogromnej miłości, darłaby te pasy. (Dzieło, s. 80b) Co miała na myśli mówiąc o „darciu pasów”? Możemy się tylko domyślać, że chodzi o bicie… Natomiast wybieranie tego co przykrzejsze dla natury pochodzi ewidentnie od Jana od Krzyża, którym inspirowała się w dużej mierze Feliksa. Cóż pisał św. Jan?

„Usiłuj zawsze skłaniać się:

Nie ku temu co łatwiejsze, lecz ku temu co trudniejsze,

Nie do tego co przyjemniejsze, lecz do tego, co nieprzyjemne;

Nie do tego co smakowitsze, lecz do tego co niesmaczne;

Nie do tego co daje spoczynek, lecz do tego co wymaga trudu;

Nie do tego co daje pociechę, lecz do tego co nie jest pociechą;

Nie do tego co większe, lecz do tego co mniejsze;

Nie do tego co wzniosłe i cenne, lecz do tego co niskie i wzgardzone;

Nie do tego aby pragnąć czegoś, lecz do tego by nie pragnąć niczego, nie szukając tego co lepsze wśród rzeczy stworzonych, ale tego co gorsze”. (św. Jan od Krzyża, Droga na górę Karmel, wyd. De Agostini, 2002, s. 66)

Rzeczywiście, jeśli chcesz szybko umrzeć, tak właśnie należy postępować. Jan z pewnością chciał umrzeć, a przynajmniej do tego stopnia unicestwić swe grzeszne ciało, żeby dusza poszybowała w ekstazie do nieba. Nie twierdzę, że nigdy nie należy postępować według powyższych zaleceń Jana. Na przykład, jeśli trudniej jest przygotować się do egzaminu niż próżnować, oczywiście należy wybrać opcję uczenia się, czyli trudniejszą. Jeśli większym trudem dla matki jest wstawanie do płaczącego w nocy niemowlęcia, niż ignorowanie płaczu, należy raczej wstać, czyli wybrać to, co wymaga trudu. Chodzi o słówko „zawsze”. Jeśli postanawiamy coś robić zawsze, bez względu na okoliczności, to skazujemy się na sztywność postępowania, która jest zabójcza dla rozwoju i w ogóle egzystencji człowieka.

Mateczka lubiła także cielesne umartwienia. Nosiła w młodości na ciele kolczasty druciany pas albo włosienicę, aby nie mieć za dużo przyjemności z tańców, które ponoć lubiła. Zrzekła się też przyjemności grania na gitarze, „dla chwały Bożej”, jak pisze ks. Michał. (Dzieło, s. 105) Mateczka wykonała także własnoręcznie włosienicę dla ks. Michała. (Dzieło, s. 161)

Mateczka czytała też wielkiego przewodnika wszystkich cierpiętników – Tomasza a Kempis. Korzystała z jego rady o treści następującej: „O tyle postąpisz w dobrem, o ile samemu sobie gwałt zadasz” (Dzieło, s. 261) Za radą Tomasza postanawia naśladować Zbawiciela w pokorze, ofiarując się na cierpliwe znoszenie wzgardy, prześladowań i poniżenia.

Mateczka twierdziła, że tego najwięcej Pan Jezus miłuje, kto najwięcej dla Niego wycierpi. Cierpienie najlepiej oczyszcza dusze,  „cierpieć to żyć, a nie cierpieć to konać” (Dzieło, s. 289)

Pseudo-mistycyzm

Jezus wymaga od Feliksy wyrzeczenia się wszelkich pragnień, także tych „świętych”. Na skargę Feliksy, że bez takich pragnień jej życie będzie konaniem, Jezus odpowiada: „Mors mystica”, co oznacza śmierć mistyczną. Nie było chyba jeszcze w historii mistycyzmu przypadku, gdy Jezus wprost definiuje czyjeś przeżycia mistyczne słowami św. Jana od Krzyża.  Czy nie chodzi tu raczej o to, że Feliksa bardzo chciała być mistyczką i ze wszystkich sił próbowała udowodnić, że tak właśnie jest. Jezus definiuje kolejne jej przeżycia i widzenia. Na przykład widzenie Trzech Osób Trójcy w postaci Światłości, Wiary i Miłości nazywa Jezus „snem mistycznym”. Po co te wszystkie nazwy i definicje? Czy żeby utwierdzić Feliksę w autentyczności jej mistycznych przeżyć? Dlaczego Feliksa, tak przecież zakochana w literaturze mistyczno-ascetycznej nie zauważa, że św. Jan od Krzyża kazał odrzucać od siebie wszelkie widzenia, wyobrażenia, słowa usłyszane w głębi siebie jako mające potencjał szatańskiego zwodzenia? Dalej Feliksa przeżywa jakieś dziwne objawienia, typu: „Wielkość – Bóg Ojciec przed wieki w poznaniu Siebie rodzi Syna Światłość, Syn i Ojciec miłując się wydają Ducha Świętego – Miłość, a wszystko to Jeden Bóg”. (Dzieło, s. 35) Co to właściwie ma za sens i do czego taka wiedza mogłaby być przydatna – wie tylko Feliksa. Nawet nie zamierzam próbować interpretować tych niedorzeczności. Jednak jeśli ktoś nie ma skłonności do analizy, może być zapewne pod wrażeniem tej kombinacji mocnych słów: Trójca, Miłość, Światłość, Syn, Duch, etc. Objawienia Feliksy są napisane po to, aby przekonać do jej rzekomego mistycyzmu osoby zagubione, takie które nie wiedzą, co właściwie myślą, które łatwo zwieść paroma mądrze brzmiącymi słowami i zwrotami „mistycznymi”.

Jakże sztucznie brzmią słowa Jezusa: „Wczorajsze widzenie Trójcy Przenajświętszej odnosi się do teologii mistycznej, a dziś do teologii dogmatycznej. Nauka Kościoła św. dzieli się na teologię moralną, dogmatyczną i mistyczną”. (Dzieło, s. 35) Dalej Jezus rozwija swą myśl wyjaśniając, o czym to mianowicie traktują poszczególne rodzaje teologii. Brzmi to jak wykład na wydziale teologicznym, na dodatek nudny wykład. Naprawdę trzeba dużo naiwności, żeby uznać to za prawdziwe słowa Jezusa.

Feliksa naczytała się literatury mistyczno-ascetycznej. Głowę miała pełną zaczerpniętych z niej zwrotów, które chętnie przelewała na papier lub obwieszczała ks. Michałowi, aby to on spisywał jej mistyczne objawienia. Z pewnością oprócz Naśladowania przeczytała Ćwiczenia duchowe św. Ignacego Loyoli i jakieś dzieła św. Jana od Krzyża.

Feliksa dostaje objaśnienia od Jezusa na temat trzech rodzajów objawień: zmysłowych, w wyobraźni i umysłowych, czyli pojęciowych (Dzieło, s. 35) Można mieć uzasadnione wątpliwości, czy tych „objawień” nie wyczytała Feliksa u św. Jana od Krzyża. Oto Edyta Stein w książce Wiedza krzyża (Wyd. Karmelitów Bosych, 2005) opisuje różne rodzaje objawień u św. Jana od Krzyża. Otóż pierwszy rodzaj to właśnie objawienia zmysłowe, w których „oczom ciała mogą ukazywać się postacie z drugiego świata: aniołowie czy święci, niekiedy też niezwykłe blaski. Można też słyszeć nadzwyczajne słowa, odczuwać miłe zapachy, kosztować przyjemności zmysłem smaku, czuć wielką rozkosz dotykiem. Wszystko to trzeba raczej usuwać, nie badając nawet, czy jest dobre, czy złe. Bóg bowiem raczej udziela się duchowi niż zmysłom, co daje więcej bezpieczeństwa i większy postęp, podczas gdy zmysłowe udzielania stanowią z reguły duże niebezpieczeństwo”. (Wiedza krzyża, s. 118-119) Tego rodzaju objawienia, ostrzega św. Jan, są chętnie używane przez diabła, ponieważ zwodzą dusze do wysokiego mniemania o sobie. Radzi więc je ignorować. Feliksa, znając zapewne te ostrzeżenia, nigdzie w swych pismach nie pisze, że objawień takowych doznawała. Natomiast Dzienniczek Faustyny jest ich pełen. Faustyna nie używa także żargonu mistycznego, co sprawia, że jej przeżycia wypadają bardziej autentycznie niż te Feliksy. Może gdyby Faustyna lub ktoś z jej przełożonych uważnie wyczytali, co św. Jan miał do powiedzenia o widzeniach zmysłowych, także doszliby do wniosku, że należy je ignorować.

Dalej, mówi św. Jan, „należy się uwolnić od wrażeń zmysłów wewnętrznych, to jest od wyobraźni i fantazji” (Wiedza krzyża, s. 121) W tym przypadku Jan zaleca przejściowe wykorzystanie wyobraźni, ponieważ uważa to za pewien etap drogi duchowej. Jak później zobaczymy, Feliksa będzie używać wyobraźni w ćwiczeniach duchowych odprawianych na wzór ćwiczeń ignacjańskich.

Feliksa uznaje objawienia umysłowe, czyli pojęciowe, za najwyższe i niepodlegające złudzeniom. Jan mówi o słowach nadprzyrodzonych, które są doznaniami czysto duchowymi. (Wiedza krzyża, s. 130) Jednakże w przeciwieństwie do Feliksy Jan nie uważa objawień słownych za całkowicie bezpieczne. Uważa, że człowiek łatwo może się pomylić doznając takich objawień, dodać coś od siebie, a myśleć, że to Bóg mu objawił. Poza tym, dusza może sądzić, że „dzięki tym boskim słowom spotyka ją coś wielkiego i pozwala się oderwać od fundamentu wiary” (Wiedza krzyża, s. 131). Jan zaleca zatem nie przywiązywać wagi do tych słów i zadowolić się prawdami wiary podanymi przez Kościół. Ogólnie rzecz biorąc ma się wrażenie, że najlepiej według Jana trzymać się na dystans od wszelkich rodzajów objawień, bo to niebezpieczne. Zastanawia w takim razie, co według Jana jest całkiem bezpieczne. Wydaje się, że za takie uważa on rzeczy podpadające pod kategorię „uczuć duchowych”, które stanowią najsłodsze i wzniosłe dotknięcie Boga. Jest to subtelne poznanie, będące słodkim nadprzyrodzonym zrozumieniem. (Wiedza krzyża, s. 134) Nie należy go psuć rozumowaniem umysłowym, ponieważ otwiera to furtkę dla szatańskich zakusów.

Wywody Jana na temat życia mistycznego są dość skomplikowane i dla kogoś niedoświadczonego, po prostu zbyt abstrakcyjne. Raz dusza jest czynna, raz bierna, rodzaje słów słyszanych duchowo są wielorakie, na przykład formalne, substancjalne, sukcesywne. Naprawdę trudno się dziwić Feliksie, że sprawę chciała sobie jakoś uprościć. Generalnie jednak, wszyscy mistycy prawdziwi i chcący się za prawdziwych uważać, powinni być niezwykle czujni, ponieważ objawienia to wielkie pole do popisu szatana. Mistyczki w rodzaju Faustyny i Feliksy jednak na całego uwierzyły w swe objawienia, częściowo za radą swych duchowych przewodników. Jednak z przewodnikami sytuacja nie była jasna, ponieważ nie było wśród nich jednomyślności. Gdyby zapytać św. Jana, pewnie zaakceptowałby ich ekstazy i omdlenia, jako przejaw „uczuć duchowych”, ale nie uznałby żadnych innych objawień. Zresztą, co mnie trochę zaskakuje, Jan na koniec każe odrzucić wszystkie te oświecenia i łaski, których się doznaje, nawet te najbardziej autentyczne! Należy z tego zupełnie zrezygnować! Na tym polega prawdziwe ogołocenie według Jana. Doznawać rozkoszy tylko po to, aby ich się wyrzec – oto sedno nauczania Jana. Cóż za okrutna nauka. No tak, ale jak wiemy, Jan należał do tych, którzy bez przerwy chcieli obumierać, uśmiercać się, upokarzać, zatracać i wyniszczać. Nie dziwi nic. Albowiem według Jana nie pojmowanie i doznawanie Boga jest najlepsze, ale najlepsze jest to, że się nic nie odczuwa. Idąc tym tropem wychodzi na to, że ten, kto nie odczuwa Boga, jest Mu bliższy, bo doskonalej się upokarza! Dziwny jest ten świat (nadprzyrodzony) i zaiste trudny do pojęcia dla przeciętnych zjadaczy chleba. Cieszysz się, że poczułeś Boga? Hola, nie tak prędko! Czyżbyś zapomniał, że radość jest szkodliwa dla duszy? Zrób teraz wszystko, żeby ten dar odrzucić i nic już nie czuć. Nie lubię takiego rodzaju mistyki. Nasze mistyczki zresztą nie zamierzały wcale nic odrzucać, widocznie nie były aż tak doskonałe, bo jednak ekstazy i omdlenia zdarzały im się regularnie.

Jezus poucza Feliksę jak ktoś, kto uczył się (kiepsko, najwyżej na tróje) u św. Jana.

Liczba 15 odgrywa w życiu mistycznym Feliksy znaczącą rolę. „Obliczyłam, że od czasu mego nawrócenia i wstąpienia do zgromadzenia zakonnego upłynęło 15 lat; policzyłam stopnie mego oczyszczenia, wypadło 15 i miałam widzenie Trójcy Przenajświętszej 15 grudnia. – Stopnie oczyszczenia mego serca: 1) oderwanie serca od rzeczy ziemskich, 2) oderwanie serca od stworzeń, 3) oderwanie od siebie samej przez wyzucie się ze względów ludzkich, 4) z chęci osobistych, 5) z własnych upodobań, 6) wyrzeczenie się wszelkiej pociechy od ludzi, 7) pociechy w czynnościach, 8) pociechy w ćwiczeniach pobożnych, 9) poddanie się woli Bożej w przeciwnościach, 10) w prześladowaniach, 11) w cierpieniach, 12) wyrzeczenie się owoców swej pracy, 13) wyrzeczenie się godziwych przyjemności, 14) wyrzeczenie się wszelkiego działania, 15) wyrzeczenie się wszelkich pragnień”. (Dzieło, s. 36-37)

Czyli podsumujmy, czego wyrzeka się Feliksa: związków z ludźmi, radości życia codziennego, pragnień, upodobań i preferencji, jakiegokolwiek pocieszenia, radości z owoców swej pracy, działania. Wolę Bożą wobec siebie widzi Feliksa w przeciwnościach, prześladowaniach i cierpieniach. Dlaczego nie widzi tej woli w radościach, wsparciu  i pocieszeniach? Dlaczego podobnie jak radości nie wyrzeka się cierpień? Przecież albo należy „oczyszczać się” ze wszystkiego, albo nie zawracać sobie głowy oczyszczaniem wybiórczym. Koncepcja oczyszczania pochodzi ewidentnie od Jana od Krzyża. Nie jestem pewna jednak, czy on opisuje konkretnie 15 stopni oczyszczania, czy po prostu ta liczba bardzo spodobała się Feliksie. Zobaczymy dalej, że liczba ta ulegnie powiększeniu.

Po takich 15-stopniowych wyrzeczeniach, co pozostaje z Feliksy? Ta właśnie sławetna nicość, wychwalana przez Jana od Krzyża. Ta nicość, która stała się dążeniem również Faustyny. Dla Jana bowiem „wszystkie rzeczy są niczym, dusza w swych oczach jest niczym, tylko Bóg jest wszystkim”. (Płomień miłości, 1, 32) A więc strategia ogałacania się ze wszystkiego, wyrzekania się wszystkiego powinna nasze mistyczki zaprowadzić do Boga, który jest wszystkim. One się wyrzekają, aby uzyskać coś w zamian, coś lepszego. Wyrzekanie się ma im przynieść korzyści. Prowadzi to do paradoksu mistyki: dusza wybierając większe dobro: Boga, wcale nie jest bezinteresowna, wręcz przeciwnie, myśli tylko o własnym dobru, zainteresowana jest sobą w najwyższym stopniu. Mamy tu znów do czynienia z handlem wymiennym: mistyczki zwrócą Bogu jego ziemskie niedoskonałe dary i pocieszenia, aby w zamian uzyskać Boga samego. Dlaczego nie wyrzec się Boga, aby siebie samego już zupełnie 100-procentowo ogołocić i unicestwić? Nie można, tu jednak chodzi o nagrodę, o zapłatę za wyrzeczenie. Każde wyrzeczenie z nadzieją na nagrodę jest dla mnie podejrzane. Uwierzyłabym mistyczkom, gdyby potrafiły wyrzec się nadziei na Boga samego. Ale wtedy nie byłyby chrześcijankami. Koło paradoksu się zamyka. Jan natomiast, jak się zdaje, idzie na całość, odrzucając nawet autentyczne doznania Boga. Można zapytać, czy rezygnuje z Boga w tym życiu mając nadzieję na Boga w życiu przyszłym, czy zupełnie mu jest to obojętne, czy dozna Boga po śmierci. Każda odpowiedź prowadzi do sprzeczności. Jeśli bowiem Jan chce jednak doznać Boga po śmierci, to całkiem z pragnień nie jest ogołocony. Jeśli mu to obojętne, czy też raczej chce się Boga wyrzekać także po śmierci, to czy nie wybiera ateizmu i piekła? Mistyka jest paradoksalna, jak widać. Jan o tym chyba wiedział, ale nasze mistyczki nie za bardzo.

Feliksa słyszy następujące słowa: „Wola twoja jest związana” (Dzieło, s. 37) Podobnie jak ja, przyznaje, że nie rozumie znaczenia tych słów (ale tylko na początku). Potem jednak pojmuje, że „wola moja w stosunku do Boga jest niczym i odtąd nic uczynić nie mogę w porządku nadnaturalnym” (Dzieło, s. 37). Ten stan duszy ją bardzo przygnębiał, a za jedyną odpowiedź miała słówko „nic”. „Nic” – czy to nie „nada” Jana od Krzyża? Bóg przemawia do niej bardzo tajemniczo i mistycznie, widocznie zapoznał się z dziełami Jana. Co to znaczy, że wola Feliksy w stosunku do Boga jest niczym i nic nie może ona uczynić w porządku nadnaturalnym? Czy chodzi o to, że nie może o nic się modlić, bo Bóg jej nie wysłucha? Czy do tej pory miała przekonanie, że cokolwiek jednak może uczynić „w porządku nadnaturalnym”? Cóż to za cudów dokonywała w tym porządku? Zaiste przekonanie o swej władzy sięgającej poza „ziemski porządek” miała ogromne! Całe szczęście Bóg tę pychę zauważył i związał jej wolę!

Następnie słyszy ona słowa: „Rozum związany”. Przyznaje, że wtedy przestała rozumieć „rzeczy odnoszące się do Boga i własnej duszy”. Ten stan trwał około roku. W tym czasie Feliksa „nic nie wiedziała i nic nie mogła”. Wtedy też jej dusza została „zanurzona w nicości”. „I widziałam, że Bóg jest wielki, a ja nicością” (Dzieło, s. 38). Zupełnie jak zalecał św. Jan od Krzyża. Dobra uczennica Jana Feliksa poznała, że cała jej chwała to niemoc i nicość. Jednakowoż ogarnęła ją wtedy „żądza większej chwały Bożej”. Ale nie zastanowiło to jednak Feliksy, czemu ogarnia ją nagle jakaś żądza, skoro pożądań się wyrzekła i oczyściła z nich w punkcie 15-tym. Po tych „zanurzeniach w nicości” Jezus wyjaśnia Feliksie jej dalsze mistyczne losy. Ma oto jeszcze przejść oczyszczenie pamięci. Oj, coś się wydaje, że liczba 15 ulegnie podwyższeniu! Następnie oczyszczenie umysłu, kiedy nastąpi w jej umyśle „noc ciemności”. Znów widać tu inspiracje „nocą ciemną” Jana od Krzyża. Odtąd dusza Feliksy zaczyna pogrążać się w ciemnościach i cierpieniach wewnętrznych. Błądzi w ciemnościach i obawia się obrażenia Boga. Po jakimś czasie ciemności zostają przezwyciężone, a Feliksa widzi niebo i szczęście wybranych dusz, które tam przebywają. Mistyczne wizje nawiedzają ją nadal: ukazuje jej się płomień wychodzący z serca Jezusa (Faustynie ukazywały się dwa promienie i to w dwóch kolorach). Następnie Feliksa odprawiła spowiedź „przed Dworem Niebieskim”, to znaczy chyba znajdując się w niebie. Kiedy tak rozpaczała nad swoją karygodną grzesznością, Jezus powiedział: „Masz serce moje, rób co chcesz i proś mnie o co chcesz”. Co jej pierwsze przychodzi na myśl, żeby o to poprosić Jezusa, skoro może prosić o wszystko? Może aby zlikwidował głód na ziemi, wojny, cierpienia i klęski? Może o to, aby zbawił wszystkich ludzi? Może o to, aby napełnił serca ludzkie miłością? Nie, nic z tych rzeczy. Feliksa prosi o wybaczenie jej grzechów. O co ty byś, czytelniku, prosił Jezusa, jeśli miałbyś gwarancję, że to się spełni? Feliksie nic nie przyszło do głowy oprócz odpuszczenia jej grzechów. Małostkowa? Żałosna? Samolubna? To ma być prawdziwa mistyczka?

Nicość, niemoc, pustka, ogołocenie – to ulubione słówka Feliksy zapożyczone od Jana od Krzyża. Inną lekturą, która inspirowała Feliksę były Ćwiczenia duchowe św. Ignacego Loyoli. Oto tytuły jej rozmyślań, zgodne z tymi, które zalecał Ignacy: O narodzeniu Pana Jezusa, O ucieczce do Egiptu, O życiu Pana Jezusa w Nazarecie, O znalezieniu Pana Jezusa w kościele, O dwóch chorągwiach Chrystusa i Lucyfera.  Przy okazji tych rozmyślań Feliksa doznaje dalszych objawień i instrukcji mistycznych. Dowiaduje się, że przechodzi na drugi stopień zjednoczenia woli, że jej dusza z biernej staje się czynną, i tak dalej. Ponownie oskarża się z grzechów wobec Dworu Niebieskiego, mimo że wcześniej Jezus jej przecież odpuścił grzechy całego życia. No ale widocznie przez ten czas znowu mocno nagrzeszyła, do tego stopnia, że cały dwór niebieski jest załamany i przerażony. Tym razem Jezus uwalnia ją od pychy i zmysłowości. Feliksa odpowiada Mu słowami Maryi: „Oto ja, służebnica Pańska, niech mi się stanie według słowa Twego”. (Dzieło, s. 44-45) Została wtedy uderzona promieniem łaski tak silnie, że zasłabła. Potem jednak wybuchnęła płaczem radości, że nigdy nie będzie oddzielona od Jezusa i będzie „wyniesiona nad inne zgromadzenia”. Jezus rozwiązuje jej rozum, co chyba oznacza, że zaczyna na nowo rozumieć Boga i swoją duszę. Generalnie, Feliksa znajduje się na huśtawce emocjonalnej. Raz boleść i cierpienie, związanie woli i innych rzeczy, potem ból i zasłabnięcie od łaski, potem łzy radości i omdlenia ekstazy, potem oskarżanie siebie samej, potem przebaczenie i rozwiązanie woli, następnie oskarżanie jej przez Jezusa, następnie uwolnienie i obdarzenie niezwykłą mocą i tak dalej, bez końca. Jej objawienia są ciężkostrawne i męczące w odbiorze, chaotyczne i pozbawione większego sensu.

Podobnie jak Faustyna, Mateczka przeskakuje bardzo szybko od poczucia nędzy i nicości do poczucia własnej wielkości i ważności. Jezus mówi do niej na przykład: „Tobie dam zwycięstwo i moc nad duchem nieczystym”, lub też „Jeżeli każdy, kto chce, dostąpi mego Miłosierdzia, to ty dostąpiłaś w stopniu najwyższym – ty będziesz matką miłosierdzia”, czy też „Po Najświętszej Pannie nikt tak nie wypełnił woli mojej, jak ty ją wypełnisz” (Dzieło, s. 47)

Podobnie jak Faustyna, Feliksa staje się oblubienicą Jezusa. „Oblubienica moja – zamek zapieczętowany” mówi Jezus i pozwala Feliksie nazywać się „Oblubieńcem niebieskim”. Sam Jezus śpieszy określić ich związek jako „małżeństwo mistyczne” i oświadcza Feliksie: „Ten jest węzeł mój małżeński z tobą na wieki”. Tak, Jezus żeni się z Mateczką! Aby ks. Michał nie był zazdrosny, jemu też przypada część chwały Boskiej. Otóż Jezus mówi o nim do Mateczki: „Ten jest syn mój miły, w którym sobie upodobałem”. (Dzieło, s. 48) W wizjach Mateczki jest ona raz podobna do Maryi, raz jest małżonką Jezusa, natomiast ks. Michał jest podobny do samego Jezusa! Nie mam słów! Zaiste rację miała Feliksa po wielokroć, gdy oskarżała się z pychy przed Dworem niebieskim. Widać oskarżanie nic nie pomogło.

Dalsze wizje potwierdzają wielkość misji Feliksy. Oto ukazują jej się święci Piotr i Paweł. Piotr podaje jej klucze, a Paweł miecz. Jezus objaśnia, że są to klucze miłosierdzia i miecz sprawiedliwości. Feliksa nabiera boskich atrybutów. Odtąd Jezus odczuwa jej chwałę jako swoją, a jej zniewagi jako wyrządzone sobie! Ona po prostu staje się Jezusem! Skoro święci oddają jej swoje atrybuty, Feliksa musi ich przewyższać. Szafarka miłosierdzia i sprawiedliwości – oto kim staje w swoich oczach się Feliksa. Następuje szybki skok w górę od nicości i niemocy. Teraz Feliksa jest naprawdę kimś – samym Bogiem, i jest naprawdę wszechmocna. Nicość i niemoc zniknęły. Oczywiście do czasu.

Feliksa widzi się także w roli proroka. Zapowiada nową Jerozolimę, upadek Rzymu i często słyszy dobiegające z góry słowa: „Biada, biada”. (Dzieło, s. 51) Jezus obiecuje Feliksie oddać mariawitom cały świat oraz go zniszczyć. (Dzieło, s. 52) Ale najpierw chyba świat odda, a potem go zniszczy? To nie jest jasne, ale gdyby najpierw zniszczył, to nie byłoby co oddawać. Chyba że nicość. Ale z kolei po co oddawać, aby zniszczyć? Takimi nieścisłościami Feliksa się nie trapi, może ma ciągle jeszcze rozum związany, kto wie?

Feliksa dostaje także od Boga nowe przymierze! To znaczy przymierze w Chrystusie staje się starym przymierzem? Następnie Jezus grozi, że kto nie pójdzie za Barankiem (w sensie za mariawitami), ten stanie przeciw Niemu. Zatem Jezus zaleca Feliksie modlitwę o ukaranie Jego nieprzyjaciół. Czyli słowa z Ewangelii o miłości nieprzyjaciół tracą ważność w obliczu nowego przymierza mariawitów.

Nietrudno się dziwić, że Watykan uznał te objawienia za herezje i halucynacje. Czy jednak nie widać, jak bardzo mogła być Dziełem zainspirowana Faustyna? Jeśli katolicy uznali jej Dzienniczek za autentyczne objawienia, coś tu się nie zgadza. Mamy chyba dwie opcje: albo obie mistyczki miały autentyczny kontakt z Jezusem, albo żadna z nich.

Koronka do miłosierdzia

Mateczka ułożyła koronkę do Miłosierdzia Bożego, zupełnie jak Faustyna.

W portalu www.ekumenizm.pl czytamy:

Według tradycji mariawickiej koronka do Miłosierdzia Bożego została ułożona przez św. Marię Franciszkę Kozłowską. Trudno dziś odpowiedzieć na pytanie, czy została ona dana Założycielce na drodze objawienia. Niemniej jednak jej treść koresponduje z Objawieniami Dzieła Wielkiego Miłosierdzia. Koronkę mariawicką może odmawiać każdy, bez względu na przynależność konfesyjną, kto czuje potrzebę modlitwy w tej właśnie formie. Odmawia się ją na różańcu w następującym porządku: na dużych paciorkach: „Jezu ukryty w Przenajświętszym Sakramencie, którego Serce pełne jest Miłości dla wszystkich i Miłosierdzia dla grzeszników, racz wysłuchać modlitwy nasze, i udziel nam i całemu światu łaskę Miłosierdzia, o którą Cię pokornie błagamy przez Serce Niepokalanej Matki Twojej Maryi Dziewicy i Serce bł. Marii Franciszki”; na małych paciorkach: „O mój Jezu – Miłosierdzia!”; na zakończenie: Ojcze nasz…, Zdrowaś Maryjo…, 3 Chwała Ojcu… Należy podkreślić, że wstawka „i Serce bł. Marii Franciszki” została dodana po 1925 roku.

Odnośnie s. Faustyny Kowalskiej nie można potwierdzić, ani zaprzeczyć jej znajomości mariawickiej Koronki do Miłosierdzia Bożego. Faktem jest jednak, iż koronka, która funkcjonuje w Kościele rzymskim powstała co najmniej 35 lat później niż ta odmawiana przez mariawitów.

Koronka Feliksy jest modlitwą do Jezusa. Koronka Faustyny – do Boga. Feliksa wspomina jako pośredniczką Maryję, o roli której Faustyna milczy w koronce. Natomiast uwypukla ona rolę „bolesnej męki” Jezusa, przez którą Bóg daje nam miłosierdzie. Feliksa wierzy w pośrednictwo Maryi w uzyskaniu miłosierdzia. Faustyna w pośrednictwo „bolesnej męki”. Cierpienie odgrywa u Faustyny rolę o wiele większą niż u Feliksy. Przypuszczalnie bardziej w życiu cierpiała. Na pewno doznawała w zakonie wielu upokorzeń i zniewag. W porównaniu z nią Feliksa była szanowaną i uwielbianą Mateczką już za życia. Faustyna nie miała żadnych bliskich związków z ludźmi. Feliksa jak najbardziej: z kobietami i mężczyznami. Feliksa zdaje się być osobą szczęśliwszą, bardziej aktywną w życiu, mającą mniej kompleksów niż Faustyna. Cierpienie nie jest u Feliksy wyniesione na taki piedestał, jak u Faustyny. Jako cierpiętniczka Faustyna dzierży palmę pierwszeństwa.

Teksty Feliksy wykazują podobieństwo do treści koronki Faustyny. Faustyna być może nawiązuje do treści przeczytanych u Feliksy. Pamiętamy zapewne, że w koronce Faustyny ofiaruje ona Ojcu Przedwiecznemu ciało i krew, duszę i bóstwo Jego Syna na przebłaganie za grzechy świata. Feliksie każe Jezus ofiarować Hostię (kolejne ulubione słówko Faustyny) Ojcu Niebieskiemu „jako ofiarę błagalną za grzechy świata”. (Dzieło, s. 30) Jezus zapewnia Feliksę: „Ile razy w taki sposób ofiarujesz Mnie Ojcu Niebieskiemu, zawsze powstrzymasz sprawiedliwość i odwrócisz gniew Jego”. (Dzieło, s. 30) Wiemy z Dzienniczka, że „odwracanie gniewu” Boga było także priorytetem dla Faustyny.

Co ciekawe, pewne słowa z koronki Faustyny są prawie dokładnym powtórzeniem słów z rekolekcji relacjonowanych przez ks. Michała: rozpowszechniana przez mariawitów tzw. „Adoracja ubłagania” ma na celu  przebłagać Pana Jezusa za nasze i całego świata grzechy dla dostąpienia miłosierdzia. Adoratorzy będą błagać Zbawiciela, żeby zmiłował się nad nami i nad całym światem. (Dzieło, s. 255) Faustyna pisze w swojej Koronce: „Ojcze Przedwieczny, ofiaruję Ci Ciało i Krew, Duszę i Bóstwo najmilszego Syna Twojego, a Pana naszego Jezusa Chrystusa, na przebłaganie za grzechy nasze i całego świata” oraz „Dla Jego bolesnej męki miej miłosierdzie dla nas i świata całego”. Zadziwiająca zbieżność!

Walka Sprawiedliwości z Miłosierdziem. Ograniczone miłosierdzie Boga.

Jezus grozi Mateczce piekłem. Dlatego żyje ona w ciągłym strachu, niepewności, przeżywa „noce ciemne”, noce oczyszczenia i opuszczenia przez Boga.

Jezus przeciwstawia Miłosierdziu Sprawiedliwość, co zgadza się z wizjami Faustyny. Jezus oświadcza Feliksie: „To jest Dzieło Wielkiego Miłosierdzia i chcę, aby w szczegółach było podobne do Dzieła Odkupienia; tylko umysły poziome tego nie rozumieją i nie chcą rozumieć. Wola moja musi się spełnić co do słowa, co do słowa, co do słowa, jeżeli nie w Miłosierdziu, to w Sprawiedliwości, – a wtedy biada im, biada temu miastu”. Zapytałam: „Panie, co to znaczy?” Odpowiedział Pan: „Jeśli odrzucą Miłosierdzie, dosięgnie ich Sprawiedliwość”. – Miałam też wyjaśnienie, że słowa Pana Jezusa nie odnosiły się tylko do naszego miasta, ale do każdej miejscowości, w której odrzucą Miłosierdzie (Dzieło Miłosierdzia)”. (Dzieło, s. 28)

Faustyna podobnie pisała o wejściu przez bramę miłosierdzia. A jeśli nie wejdziesz… no cóż, wtedy dosięgnie cię Sprawiedliwość,  a wtedy biada, zemsta, gniew i zniszczenie. Miłosierdzie ma swe granice. Jeśli je odrzucisz, Bóg już więcej miłosierdzia dla ciebie nie przewiduje i zupełnie niemiłosiernie wyleje na ciebie swój gniew (ale przecież ostrzegał!).

Jezus stosuje tu ponadto metodę podobną do metody krawców z bajki Andersena „Nowe szaty króla”. Ktokolwiek nie widzi albo nie chce widzieć, jak wspaniałe jest Dzieło Wielkiego Miłosierdzia, ten ma umysł poziomy, to znaczy pozbawiony wzniosłości, mało uduchowiony i przyziemny. Brak nam tylko dziecka, które wykrzyknie: „Król jest nagi!”, co oznaczałoby, że całe te objawienia są „poziome”, tak samo jak ich autorka.

Mateczka, podobnie jak Faustyna wydaje się bardziej miłosierna niż sam Bóg. Musi Go upraszać o przebaczenie dla grzeszników, a On bezlitośnie odmawia im pomocy. Za karę jeszcze tu na ziemi dopuści na grzeszników grzechy ciężkie, a na sądzie odrzuci ich”. (Dzieło, s. 30-31) Pan milczy, dając Feliksie do zrozumienia, że nie ma dla nich miłosierdzia.  Feliksa często nie ukrywa zdumienia, że Jezus może wypowiadać takie bezlitosne słowa. „Panie, czy Ty to mówisz do mnie?” (Dzieło, s. 31) Jest „oniemiała z przerażenia”, ale na pocieszenie zostaje porwana w górę (fizycznie), aż musi się przytrzymać stołu. Jednak pocieszenie to bardzo krótkie, bowiem już za chwilę Mateczkę ogarnia taki strach i ból, że przez kilka dni jest chora. (Dzieło, s. 31) Jak widać, to wielce ograniczone miłosierdzie przerażało samą mistyczkę, i to bardziej niż Faustynę, która przechodziła do podobnych stwierdzeń Jezusa beznamiętnie i bezrefleksyjnie.

Kolejne groźby Jezusa: „Jeśli nie będzie dostatecznej liczby błagających, ukarzę cały świat, a ukarzę za grzechy kapłanów. – Użyję bicza i zamkną seminaria, bo z tych wychodzą kapłani rozpustni. – Wzbudzę lud przeciwko kapłanom i wypędzę ich, jak niegdyś wypędziłem przekupniów ze Świątyni Jerozolimskiej, bo mi służą za pieniądze i zaszczyty”. (Dzieło, s. 32)

Jezus mówi do Mateczki: „Jeśli odrzucą Miłosierdzie, dosięgnie ich Sprawiedliwość”. (Dzieło, s. 56). Podobnie jak u Faustyny, miłosierdzie jest przeciwstawione sprawiedliwości. Miłosierdzie jest ostatnią deską ratunku dla złego i zgubionego świata: „Gdybym teraz sądził świat, zaledwie mała garstka byłaby zbawionych. Więc jeszcze raz chcę wylać obfitość mego Miłosierdzia, aby nie byli wymówieni”. (Dzieło, s. 57) Jezus powtarza prawie identyczne słowa Faustynie.

Teologia Mariawitów w interpretacji ks. Michała

Najgorliwszy „uczeń duchowy” Mateczki – ks. Michał Kowalski, przyszły arcybiskup, ufa każdemu słowu Mateczki, jest pod jej nieodpartym urokiem. Ich związek ma w sobie coś z erotycznej fascynacji hamowanej ślubami czystości oraz poddańczo-władczej relacji ucznia i guru. Pisma ks. Michała świadczą o jego naiwności, gorliwości, zauroczeniu Mateczką.

Ksiądz Michał był człowiekiem dość zagubionym duchowo, a takich najłatwiej zwerbować dla sekt i w służbie guru. Od pierwszego spotkania był pod wrażeniem świętej Mateczki. Onieśmielała go i pociągała jednocześnie, była niedościgłym ideałem świętości i doskonałości, dlatego w jego pismach mamy wiele przykładów identyfikowania Mateczki z Maryją oraz porównywania jej do Jezusa.

Ks. Michał przyznaje, że czcił i kochał Mateczkę w swoim sercu „jakby jakie bóstwo”. Odczuwał, że Mateczka jest „jakby taką samą jak Matka Boska i we wszystkim Matce Boskiej równą’. (Dzieło, s. 158) Ks. Michał dowiedział się od Mateczki, że dla mariawitów będzie osobne Niebo, w którym ks. Michał będzie przebywał bardzo blisko swej przewodniczki duchowej. (Dzieło, s. 158)

Ks. Michał ogłaszał chętnie świętość Mateczki i jej równość z Matką Najświętszą. Mateczka protestowała, widocznie miała jeszcze resztki rozsądku. (Dzieło, s. 227) Ks. Michał pisze, że Mateczka wyrzucała mu, że zawsze co do jej osoby przesadza. „Największą boleść zadaje mi ten, mówiła, kto mnie ma za świętą, gdyż jestem grzesznicą”. (Dzieło, s. 277) Zdaje się, że Mateczka nie miała zamiaru stać się świętą na miarę Matki Boskiej. Ale tak właśnie o niej myślał uwielbiający ją Michał. Ubóstwił Mateczkę. Uważał ją za „Najświętszą, najczystszą, najnieskalańszą (!), równą we wszystkim Matce Najświętszej”. (Dzieło, s. 272) Ks. Michał modli się do niej wyrażając wdzięczność za jej zasług i męki. Oddaje jej cześć i chwałę, przy okazji też Jezusowi Chrystusowi, jej Boskiemu Oblubieńcowi, „który wezwał nas z ciemności do przedziwnej swojej światłości w Umiłowanej Małżonce swojej”. (Dzieło, s. 272)

Dowodem na boskość Mateczki są jej cuda, na przykład uzdrowienie chorego przez przyłożenie mu na wrzód obrazka Matki Boskiej Nieustającej Pomocy lub też uzdrowienie pewnego księdza ugryzionego przez wściekłego psa poprzez poślinienie jego rany śliną Mateczki. Ale największym cudem Mateczki był „cud nad Wisłą”! Cud ten stał się, według ks. Michała, „na skutek ofiary naszej najdroższej i nigdy nieodżałowanej Mateczki, która ofiarowała się Bogu za cały kraj, i Bóg przyjął tę ofiarę, która w szczegółach była podobną do ofiary Pana Jezusa na krzyżu, i po raz wtóry odkupiła nie tylko Polskę, ale cały rodzaj ludzki od skutków grzechu pierworodnego, otworzyła nam Nowe Niebo, odnowiła ziemię, tworząc na niej oczekiwane przez wszystkich Królestwo Boże”. (Dzieło, s. 275) Podsumowując, Mateczka jest nową zbawicielką świata!

Ks. Michał był przekonany, że Mateczka cierpiała przed śmiercią męki na podobieństwo mąk Chrystusa na krzyżu, a te cierpienia były „potrzebne dla Chwały Bożej”. Poprzez te męki „Pan Jezus uwielbił Mateczkę, tak jak sam uwielbiony został przez Ojca na drzewie krzyża”. (Dzieło, s. 299)

Podobieństwo objawień Feliksy i Faustyny

Widzimy, że objawienia tych dwóch kobiet wykazują wiele chce wspólnych: ostatnia szansa dla upadłego świata w miłosierdziu, odwracanie sprawiedliwości Bożej przez ofiarę z samej siebie, upodobanie do cierpień, wyniszczania się i nicości, ekstazy mistyczne, wysokie mniemanie o sobie, przekonanie o swej misji dla chwały Bożej, przekonanie o swojej boskiej mocy, a jednocześnie o swej „nędzy”.

Pytam: dlaczego tak podobne objawienia zostały raz przez nasz Kościół uznane za herezję, a innym razem za wiarygodne i zgodne z nauką Chrystusa?

Czy dlatego, że Kościół rzymskokatolicki jest w objawieniach Feliksy przedstawiony jako wszetecznica, a Rzym papieski jako „wielka Babilonia”? (Dzieło, s. 66-67)

Może Mateczka przesadziła nieco z wywyższaniem siebie i swoich zwolenników? Oto Jezus objawia jej, że „niewiastą obleczoną w słońce, o której mówi Apokalipsa w rozdz. 12 jest ona sama, a słońcem, w które jest obleczona, jest Wola Boża, której nikt tak nie wypełni po Matce Najświętszej, jak Mateczka”. (Dzieło, s. 80a) Ponadto, w widzeniach Mateczki „Jezus przedstawił Mateczkę Matce Swojej jako Swoją Małżonkę”. (Dzieło, s. 80a) Faustyna, która może nie czytała wcale Apokalipsy, nie porównywała się do żadnej stamtąd postaci, ani też nie opowiadała o duchowieństwie jako o Bestii.

Podobieństwo objawień Feliksy i Faustyny wymaga chyba jakiejś głębszej analizy ze strony Kościoła katolickiego. Czy jest szansa, że objawienia wyklętej przez Kościół Mateczki mogą jednak być uznane za częściowo chociaż autentyczne?

Recepta na zbawienie według Jana Klimaka

Człowiek jako więzień namiętności i cel ataków demonów

Namiętność to jedno z najczęściej używanych przez Jana Klimaka słów w jego słynnym dziele Drabina raju[1]. Drabina jest przewodnikiem dla mnichów, pouczającym ich jak skutecznie osiągnąć zbawienie. Mogłaby mieć podtytuł „Metoda zbawienia w 30 krokach po drabinie” lub też „Jak skutecznie wejść na 30 stopień drabiny raju i nie spaść w dół”. Kluczowy dla zbawienia jest tutaj problem namiętności. Namiętność według Klimaka to jednak nie to, o czym myśli współczesny czytelnik powieści. Nie jest to gorące i pełne pożądania uczucie do drugiego człowieka. Namiętność jest u Klimaka tym wszystkim, co trzyma nas nisko przy ziemi i nie pozwala wspinać się na kolejne szczeble drabiny raju. Człowiek w oczach Klimaka jest więźniem namiętności bezustannie atakujących jego słabe ciało. Podstępnymi kusicielami podsuwającymi ciału namiętności są demony. Klimak postrzega drogę do raju jako walkę z namiętnościami atakującymi ciało, walkę z owym ciałem, czyli przedmiotem ataków oraz z demonami, sprawcami tych ataków. Tylko pod warunkiem, że zostaną one uśmiercone lub powstrzymane, dusza uwolni się ze swych okowów i dotrze do Boga po przebyciu 30 stopni drabiny raju. Stopnie te są etapami na drodze do Boga, polegającymi właśnie na uśmiercaniu namiętności i obronie przed atakami demonów.

Czym są owe zgubne namiętności? Są to potrzeby i pożądania naszego ciała i psychiki. Choć w rzeczywistości coś takiego jak psychika nie istnieje w języku Klimaka, to słowo „ciało” streszcza w sobie wszystkie ludzkie pragnienia i potrzeby, takie jak łaknienie, seksualne pożądanie, pragnienie przyjemności, odpoczynku, towarzystwa, bliskości. Wszystkie je uznaje Klimak za szkodliwe z punktu widzenia zbawienia. Zaleca zatem ich uśmiercenie i podaje metody walki, które w jego przekonaniu niezawodnie doprowadzą do porażki demonów i śmierci namiętności. Z martwego ciała wyłoni się wtedy czysta dusza, która otrzyma sprawiedliwą nagrodę za swój ziemski trud bojowy.

Czy unicestwienie pragnień jest możliwe? I ważniejsze pytanie: czy jest konieczne, aby dostąpić spotkania z Bogiem, zbawienia?

Uśmiercić namiętności jak węże za pomocą miecza.

Klimak jest całkowicie przekonany, że namiętności powinny zostać zdławione, trzeba je „uśmiercić jak węża za pomocą miecza” [833B]. Odciąć od siebie, tak aby nie były już częścią człowieka. Klimak podaje niezawodne sposoby na pozbycie się namiętności i odstraszenie demonów. Sposoby te wymagają od człowieka wielkiej siły i determinacji. Klimak przywołuje często porównania ze sportem, atletami, siłaczami lub też wojownikami. Jest to walka o nagrodę. Jest to wyścig, zawody sportowe. Trzeba natężać wszystkie swe siły i nigdy nie można pozwolić sobie na odprężenie czy odpoczynek, bo daje to demonom okazję na przypuszczenie zwielokrotnionego ataku. Trzeba być zawsze w stanie napięcia i uwagi, gotowości do obrony i ataku. Trzeba się non stop bronić, ale też atakować.

Demony Klimaka są według mnie uzewnętrznionymi, czyli wypartymi z wnętrza człowieka,  naturalnymi potrzebami. Jeśli określamy je mianem demonów, to stawiamy je niejako na zewnątrz siebie, uważamy za obcą wrogą siłę, nie musimy zatem identyfikować się z nimi. Jeśli czujemy pożądanie, obwinamy za nie demona pożądliwości, a jeśli się przejemy, winny będzie temu demon obżarstwa. Klimak traktuje je jako siły zewnętrzne, chcąc mieć pewność, że nie stanowią integralnej i nieusuwalnej części człowieka. Jeśli jest to siła zewnętrzna, to jest możliwe ucieczka od niej, bądź jej pokonanie. Jeśli byłaby to wrodzona skłonność, naturalna człowiekowi, jakże można by przeciw niej walczyć? Dlatego Klimak woli obarczyć winą demony. Pole działania demonów to nasze ciało i psychika. Każda namiętność sprowadzana na nas przez demony może prowadzić do grzechu. Bezpieczniej będzie zatem unicestwić wszystkie namiętności, a przy okazji pole ich działania, czyli ciało i psychikę (ego), aby z człowieka zostało tylko to, co boskie. Jeśli zabijemy to, co może potencjalnie prowadzić do grzechu, pozostanie tylko czysta dusza. Tylko bowiem czysta dusza ma prawo spotkać Boga. Dusza zanieczyszczona namiętnością, dusza która nie odcięła się zupełnie od spraw tego świata, jest niegodna spotkania z Bogiem. Czystość to obsesja Klimaka. Strzepuje ciągle ze swej duszy niewidoczne pyłki. Jest to syzyfowa praca. Pył i kurz ciągle osiada na oczyszczonej tylko tymczasowo duszy. Dlatego asceta nie może przestać niszczyć, odcinać się, zaprzeczać.

Niszczenie ciała i namiętności odbywa się przez post, wstrzemięźliwość seksualną, milczenie, samotność, zadawanie sobie bólu fizycznego i psychicznego, płacz, smutek, żal, wzdychania, myślenie o potępieniu i grzeszności i posłuszeństwo.

Metoda ta wymagająca ciągłego bycia w gotowości jest bardzo wyczerpująca fizycznie i psychicznie. Energia spożytkowywana przez ascetę na zaprzeczanie, odcinanie się i walkę jest ogromna, ale mija się z celem. Wysiłki mnichów są bezustannie przekreślane przez nowe namiętności kreowane przez demony.

Klimak odmawia namiętnościom wszelkiej wartości. Nie mają one celu innego niż tylko kuszenie i sprowadzanie człowieka na złą drogę. Dojrzała psychicznie osoba traktuje swe pragnienia, sny, myśli, przeczucia, emocje, intuicje jako wskazówkę na swej drodze życiowej, uczy się z nimi kontaktować i wyciągać z nich wnioski. Nawet emocje negatywne, takie jak gniew czy zazdrość mówią nam dużo o nas samych i skłaniają do poprawy naszego zdrowia psychicznego. Klimakowi jednak nie o żadne zdrowie psychiczne chodziło, nie o żadne szczęście, spełnienie czy też realizację osobistą. Rezygnował z wszelkiego życiowego zadowolenia i powodzenia. To poświęcenie ofiarowywał Bogu, licząc na to, że w zamian za nie Bóg obdarzy go zbawieniem.  Czy droga do raju proponowana przez Klimaka osiąga swój cel? Czy życie ascetów było sukcesem w tym znaczeniu, że ich trudy, łzy, jęki i wzdychania odniosły pożądany skutek w postaci zniszczenia namiętności i spotkania Boga? Czy drogę chrześcijanina opartą na drodze Jezusa można bez sprzeczności identyfikować z drogą po szczeblach Klimakowej drabiny? Oto moje przemyślenia i wątpliwości na ten temat.

Wojna, w której orężem jest ból, trud i gorycz

Przymus i ból to główne elementy metody Klimaka. „Mnich jest stałym przymuszaniem natury i niestrudzonym strażnikiem zmysłów. … Mnich ma duszę bardzo bolejącą, tak we śnie, jak i podczas czuwania stale rozmyślającą o śmierci” [633 B] „Prawdziwy przymus i nieustanny ból jest udziałem tych, którzy razem z ciałami usiłują wspiąć się do nieba”. [636 B] „Bo trud, rzeczywiście trud i wielka utajona gorycz nieuchronne są w tym wysiłku”. [636 B]

Wejście na drabinę raju porównuje Klimak do wzięcia udziału w zawodach: „Dla tych, którzy podjęli się biegu, czeka u końca nasz dobry Sędzia sportowy”. [633 C] „Jako wezwani przez Boga i Króla gorliwie ruszymy do biegu, abyśmy żyjąc tak krótko, w dniu śmierci nie okazali się nieurodzajni i nie zginęli z głodu. Spodobajmy się Panu, tak jak żołnierze chcą przypodobać się królowi. Bo przecież od żołnierzy wymagamy surowej służby”. [637 B]

Bóg jest dla Klimaka królem bądź też sędzią sportowym. My jesteśmy zawodnikami lub żołnierzami. Droga do Boga to wobec tego wyścigi albo wojna. Z kim jednak się ścigamy w zawodach? Czy ma to znaczenie, kto wstąpi do nieba pierwszy? A może mnisi ścigają się z demonami, które wspinają się za nimi po drabinie? Chodzi może o to, aby nie dać się złapać i ściągnąć w dół demonom. Dlaczego trzeba biec? Czy spacerkiem nie można wstąpić do nieba? Raczej nie, ponieważ życie jest tak krótkie, a na drabinie tyle szczebli, że idąc spacerkiem nigdy przenigdy nie zajdziemy na jej ostatni szczebel. Śmierć jest  kresem biegu, musimy więc nabrać właściwego przyśpieszenia. Złośliwe demony będą się za wszelką cenę starały spowolnić nasz bieg. Musimy zatem wysilić swe wszystkie moce fizyczne i psychiczne, żeby nie spaść. Nie wiem, czy dziecięca gra planszowa Drabiny i węże nie wzięła się właśnie z takiego myślenia. Dojście do celu na górze planszy jest bądź to ułatwiane przez stanięcie na polu z drabiną, bądź to utrudniane przez utknięcie na polu z wężem. Wąż niby demon ściąga gracza w dół.

Wojna jest łatwiejsza do zrozumienia jako metafora drogi do raju. To zapewne wojna z ciałem i demonami. Warto walczyć dla otrzymania lauru zwycięzcy, dla poczucia, że jest się mocarzem, a nie słabeuszem podległym władzy demonów.

W tym porównywaniu wysiłku mnichów do zawodów sportowych lub wojny odzwierciedlone jest ich poszukiwanie siły i poczucia własnej wartości. Ich skrajnie wykańczający, morderczy tryb życia oraz wielka determinacja są metodą zrównoważenia własnych dotkliwie przeżywanych słabości. Przez znoszenie niewiarygodnych wręcz cierpień udowadniają sobie, że są prawdziwymi bohaterami. Taka metoda kompensacji jest popularna wśród neurotyków, którzy angażują się często w wielce niebezpieczne przedsięwzięcia, aby pokonać własne lęki, aby ze słabego i nadwrażliwego człowieka stać się twardym i odpornym psychicznie.

Odejście od świata

Poprzez bycie w świecie człowiek ma styczność z innymi ludźmi, musi się zatem w jakiś sposób do nich odnosić, wchodzić z nimi w interakcje. Prowadzi to do nieuniknionych konfliktów i grzechu. Chciwość, próżność, nienawiść, lubieżność, gniew, pycha – to wszystko grozi nam, jeśli przestajemy z ludźmi. Łudzimy się, że związki z ludźmi dadzą nam satysfakcję, gdy tymczasem naznaczone są one grzechem, albo chociażby tylko możliwością grzechu. Aby zatem być od tego grzechu jak najdalej, należy prowadzić życie samotne, unikać ludzi, nie angażować się w żadne bliskie relacje. Unikanie ludzi ma zabić nasze namiętności, uniezależnić nas od wszelkich pragnień.

Świat pęta człowieka kajdanami potrzeb i konieczności ich zaspokajania.

„Chodzić, aczkolwiek z trudnością, może zapewne i ten, kto spętany jest sprawami życia i okowany troskami. Bo nieraz chodzą nawet ludzie z kajdanami na nogach. Ale oni wciąż się potykają i ranią się z tego powodu. Ten, kto nie jest żonaty, a związany w świecie jedynie interesami, podobny jest do noszącego kajdany na rękach (toteż, gdy tylko się zdecyduje, może on bez przeszkód śpieszyć ku życiu mnisiemu); ten zaś kto jest żonaty, podobny jest do noszącego kajdany i na rękach, i na nogach”. [640 A]

Klimakowi wydaje się, że uciekając od świata pozbędzie się tych okowów i kajdan. Że odtąd nie będą one spowalniać jego biegu. Czy jednak mnich nie zamienia jednych kajdan na inne? Jednych trosk nie zastępuje drugimi? Kajdanami żonatego jest prawdopodobnie według Klimaka to, że musi poświęcać czas na zapewnienie utrzymania rodzinie, na opiekę nad dziećmi. Zwykłe troski i zmartwienia dnia codziennego. Człowiek żyjący w świecie jest nimi niewątpliwie obciążony, czasem tak bardzo, że nie ma czasu spojrzeć w niebo i przypomnieć sobie, że żyje nie samym chlebem, ale każdym słowem, które pochodzi z ust Bożych. Mnich idący na pustynię nie musi dbać o pracę, pieniądze, rodzinę. Pozornie zrzucił swoje okowy. Swoje zewnętrzne okowy. Wchodząc jednak w samotności głęboko w samego siebie, zaczyna dostrzegać inne okowy zniewalające duszę i spowalniające jego bieg po szczeblach drabiny. Osaczają go nagle demony jego własnego wnętrza. Jego nieuporządkowane sprawy z przeszłości, jego zadawnione rany, jego niewybaczone grzechy, jego poczucie winy, jego rozpacz… W takiej sytuacji mnich wyszedłszy na pustynię spotyka przewodnika duchowego, który mu z pewnością powie, jak pokonać demony. Przyda się tu jak zwykle uniwersalna metoda lecznicza: ból, przymus, trud i gorycz.

Argumentem na porzucenie kontaktów ze świeckimi jest fragment z Ewangelii Łukasza o zostawieniu umarłym grzebania umarłych.

„Pan nasz – znając naszą niestałość na początku i to, że żyjąc wśród świeckich czy spotykając się z nimi, łatwo możemy powrócić do świata – powiadającemu „Pozwól mi najpierw pójść i pogrzebać mojego ojca”, odrzekł: „Zostaw umarłym grzebanie ich umarłych”. (Łk 9, 59-60) [653 D]

Klimak nie dodał jednak końcówki odpowiedzi Jezusa, która brzmi: „A ty idź i głoś królestwo Boże!” Czy Jezus kazał głosić królestwo na pustyni piaskowi i kamieniom? Czy też raczej nowina o królestwie ma być przekazana ludziom w świecie? Odpowiedź jest oczywista. Cała działalność Jezusa była przekazywaniem dobrej nowiny światu, w świecie, dla świata. Druga sprawa: czy Jezus sprzeciwiał się pogrzebom? Nic nie wiemy o tym, żeby zaskoczyło Go i oburzyło pogrzebanie zmarłego Łazarza, czy też pogrzeb młodzieńca, którego wskrzesił. Dlatego słowa te należy rozumieć przenośnie. Zostaw umarłym grzebanie umarłych – przecież w rzeczywistości umarli nie grzebią się wzajemnie. Umarli to określenie ludzi niewrażliwych na sprawy duchowe, którzy nie rozumieją, o co chodzi Jezusowi i apostołom. Grzebanie umarłych kojarzy się ze śmiercią i smutkiem opłakiwania i żałoby. Jezus chce podkreślić, że Jego nowina nie jest smutna, głosi wyzwolenie od prawa śmierci. Zostaw smutek i rozpacz, pójdź za mną, a odkryjesz piękno i szczęście Królestwa. W zdaniu tym Jezus przeciwstawia śmierci życie. Jeśli pójdziesz za mną, znajdziesz życie. Taki jest według mnie sens tej opowieści.

Tymczasem Klimak interpretuje słowa Jezusa zgoła inaczej:

„Pan nazwał umarłymi wszystkich pozostających w świecie i żywych, powiedziawszy do niego: „zostaw umarłym”, tj. przebywającym w świecie „grzebanie umarłych”, tj. umarłych ciałem”. [656 B]

Klimak tym samym zrównuje przebywanie w świecie z byciem umarłym. Kogo zatem uznaje za żywego? Żywi są to niewątpliwie ci, którzy wstępują na wąską drogę.

„Wąska droga będzie ci wskazana przez udrękę żądzy, całonocne czuwanie, umiarkowane picie wody, niedostatek chleba, oczyszczający napój hańby, przyjęcie szyderstwa, kpin, drwin, odcięcie własnej woli, wytrzymywanie obelg, cierpliwe znoszenie pogardy, butnej przemocy”. [657 A]

Klimak powołuje się tutaj na Mt 5, 3-12, czyli błogosławieństwa Jezusa dla ubogich w duchu, cichych, łaknących sprawiedliwości, czystego serca, wprowadzających pokój, cierpiących prześladowania dla sprawiedliwości, dla tych, którym z powodu Jezsua urągają i których prześladują. Ci wszyscy powinni się cieszyć, gdyż wielka ich nagroda w niebie. Klimak zatem dochodzi do wniosku, że jeśli sami postaramy się o to, aby zewnętrznie spełniać te warunki błogosławieństw, to właśnie nas czeka ta nagroda i do nas należeć będzie Królestwo niebieskie. Innymi słowy sami na nie zasłużymy poniżając się psychicznie i fizycznie. Czy Jezus rzeczywiście chciał nas zachęcić do ascezy i wszystkich tych wyrzeczeń proponowanych przez Klimaka? Jego słowa, co widać na pierwszy rzut oka nie są jednoznaczne i oczywiste, jak interpretacja Klimaka. Jezus gdyby rzeczywiście miał na myśli to co Klimak, z pewnością by nam to jakoś wprost wytłumaczył. Powiedziałby wtedy: Błogosławieni cisi, a więc milczcie i bądźcie posłuszni uczonym w Piśmie. Albo tak: Błogosławieni cierpiący prześladowania, więc dajcie się poniżać komu popadnie i dręczcie się wzajemnie. Tymczasem Jezus nie daje tak konkretnych wskazówek.

Interpretacja błogosławieństw zależy w dużej mierze od tego, kto i w jakiej sytuacji życiowej je interpretuje. Możemy je na przykład interpretować na płaszczyźnie społecznej, psychologicznej lub duchowej. Jezus mówiąc kazanie na górze zwracał się do ludzi z najniższych warstw społecznych, gnębionych podatkami, ubogich, niewykształconych. Mówiąc te słowa chciał ich pocieszyć, podtrzymać na duchu. Miał śmiałość odwrócić logikę tego świata, gdzie bogaci i mający władzę odnoszą sukcesy. Jezus widzi, że rzeczywisty sukces człowieka ma źródła gdzie indziej, w królestwie ducha. Ludzie gonią za szczęściem szukając go w świecie, w pieniądzach, władzy, powodzeniu. Jezus przenosi nasze poczucie szczęścia do wewnątrz. Taki był według mnie sens kazania na górze.

Jezus wie, że to co wygląda na szczęście, niekoniecznie nim jest. Gwiazdy z pierwszych stron gazet, prezydenci, milionerzy – symbole szczęścia  i spełnionego życia. Jezus nie przemawiałby do nich, ale do tych, którzy poznali, co to ubóstwo, smutek, niepowodzenie, słabość. Do nich wszystkich Jezus mówi: patrzcie, nie wszystko stracone, ten świat to nie wszystko, co istnieje. Jest inna, głebsza rzeczywistość i właśnie wy, nie mający wzroku zmąconego pieniędzmi i władzą, możecie pierwsi ją zobaczyć, jej doświadczyć. Ci wszyscy, którzy zrozumieją nieuniknioną klęskę człowieka w świecie, mają szansę ujrzeć tą rzeczywistość, królestwo niebieskie. Warunkiem zaistnienia człowieka wewnętrznego jest to właśnie uświadomienie względnej wartości rzeczy tego świata. Przegrani w oczach świata nie są przegranymi w oczach Jezusa.

Klimak odnosi się w swej metodzie nie do wszystkich błogosławieństw, zapominając o czyniących pokój oraz łaknących sprawiedliwości. Jak mnich zamierzał wprowadzać pokój  w świecie usuwając się z niego? W jaki sposób łaknął sprawiedliwości?

W kazaniu na górze Jezus pokazuje odwrotną stronę rzeczywistości, stronę zwykle uznawaną za ciemną i nieprzyjazną człowiekowi, której chce unikać. Jezus mówi, że bez przejścia przez tą ciemną drogę nie ma królestwa. Poznanie prawdy o wszechobecnym na ziemi cierpieniu i braku ucieczki od niego jest warunkiem wejścia do królestwa. Błogosławieni smutni – stało się to naczelną motywacją metody Klimaka. On jednak kazał mnichom niejako zmuszać się do tego smutku, do łez, nawet przez zadawanie sobie cierpień. Czy Jezusowi chodziło o to, byśmy w ten właśnie sposób zrozumieli smutek? Nie. Trzeba być w pewnym sensie smutnym aby wejść do królestwa. Smutek i melancholia, poczucie pustki i bezsensu są reakcją na nieusuwalną niesprawiedliwość i niedoskonałość tego świata. Ten smutek wiąże się ze współczuciem i miłosierdziem. Współczujemy wszystkim cierpiącym istotom. Ten żal musi być prawdziwy, musi wynikać z uświadomienia sobie niedostatków tego świata. Jeśli ten żal i łzy nie wynikają właśnie z takiego oświecenia, są pozbawione sensu i nie zbliżają nas ani na krok do Królestwa.

Można poznać sens słów Jezusa próbując zaprzeczyć Jego błogosławieństwom. Na przykład szczęśliwi bogaci duchem – ci, którzy myślą, że wiedzą coś o sprawach Bożych, np. faryzeusze. Jednak to ubodzy, niewiedzący, są wg Jezusa szczęśliwi. Faryzeusze chodzący w blasku swej znajomości Pisma nie wejdą do królestwa, zanim nie zaczną kwestionować swej wiedzy, nie zapomną o niej, zanim nie przyjmą postawy niewiedzy.

Jakie jest królestwo ziemskie, z tego świata? Kto jest w nim szczęśliwy?

Szczęśliwi głośni, czyli tacy, których słychać, których słuchają inni, którzy mówią poddanym, co mają robić, rozkazują im.

Szczęśliwi wojnę czyniący, wodzowie, królowie, władcy.

Szczęśliwi prześladujący, bo czerpią korzyści z tych prześladowań kosztem uciskanych.

Szczęśliwi nieczystego serca, o niecnych zamiarach, którzy knują jak tu wykorzystać innych dla swoich celów.

Szczęśliwi niełaknący sprawiedliwości, czyli tacy, którzy albo sami ciągną korzyści z niesprawiedliwości świata, albo sądzą, że świat jest sprawiedliwy. Tacy, którym niesprawiedliwość tego świata przynosi korzyści.

Szczęśliwi, którzy się cieszą, bo nie weszli nigdy w rzeczywistość cierpienia, bo wykorzystują do swej radości cierpienia innych, poddanych królestwa.

Szczęśliwi niemiłosierni, surowi, gotowi sądzić ludzi, władcy i sądy wydający wyroki i wsadzający do więzienia tych, którzy są nieposłuszni.

A Jezus odwraca tę logikę królestwa z tego świata. Mówi, że Królestwo niebieskie nie jest podobne do królestwa ziemskiego. Jest jego zaprzeczeniem. Szczęście „królów życia” jest złudne i tymczasowe. Natura królestwa niebieskiego jest paradoksalna, nie można jej pojąć poprzez zwykłą analogię do królestwa ziemskiego.

Realizacja metody Klimaka jest możliwa tylko w skrajnej separacji od świata. Na potwierdzenie konieczności opuszczenia bliskich Klimak przytacza 2 Kor 6, 17: „Przeto wyjdźcie spośród nich i odłączcie się, mówi Pan”. W tym tekście chodziło św. Pawłowi o odłączenie się od niewierzących, ponieważ oni czczą bożki, a my – Boga żywego. My jesteśmy świątynią Boga żywego, w nas mieszka zatem Bóg żywy. Chrześcijanie czczą Boga, który mieszka w ich sercach, który jest ich Ojcem. W tym właśnie tkwi różnica między chrześcijanami, którzy mają z Bogiem tak intymny kontakt, że zechciał w nich zamieszkać jako Bóg wewnętrzny. Poganie, czciciele bożków są dla Pawła tymi, którzy Boga mają na zewnątrz siebie, jest to Bóg zewnętrzny. Pawłowi chodziło o to, abyśmy mieli Boga wewnętrznego i dlatego mówi, abyśmy odłączyli się od sposobu pojmowania Boga przez pogan. Klimak jednak nie wdaje się w żadne subtelności interpretacyjne, ale wybiera jeden wers, wyrywa go z kontekstu i używa do uzasadnienia swej teorii, że św. Paweł każe nam opuszczać bliskich.

Aby wzmocnić swoj argument o odejściu ze świata, Klimak pisze: „Bo kto z owych żyjących w świecie uczynił kiedykolwiek cuda? Kto wskrzesił umarłych? Kto wypędził demony? Nikt. Wszystko to są zwycięskie nagrody mnichów, a tych świat nie może pomieścić. Jeśliby mógł, to po co byłaby asceza, czyli odejście od świata?” [657 B]

Mimo szczytnego celu pozbycia się pragnień, mnisi nie mogą się ich jednak pozbyć: są to teraz pragnienia czynienia cudów, wypędzania demonów, wskrzeszania umarłych. Pragnienia wyższe, lepsze i zaszczytniejsze niż pospolite, takie jak głód czy bliskość. Klimakowi umyka, że to właśnie Jezus, którego nie można w żaden sposób nazwać mnichem, czynił te wszystkie cuda. Nagrody tak wspaniałe należą się mnichom za ich wielkie poświęcenia i wyrzeczenie się świata. Klimak pyta retorycznie, po co asceza, jeśli takie same nagrody mogliby otrzymywać ludzie żyjący w świecie. Skoro nie potrafią czynić cudów, dawać dowodów świętości, to zapewne droga odejścia jest właściwa. Zapewne Klimak był świadkiem takich cudów, albo nawet sam ich dokonywał. Tylko jak tu znaleźć na pustyni jakiegoś zmarłego nadającego się do wskrzeszenia? Albo z kogo by tu wypędzić demona? Ludzi jakoś nie widać, zostali w świecie. Trudno, mnisi mogą się przecież wskrzeszać nawzajem i nawzajem przepędzać swoje demony.

Kolejny argument Klimaka za odejściem od świata to słowa Jezusa o tym, kto jest Jego matką, braćmi i siostrami. Jezus odszedł od swojej rodziny i połączył się z ludźmi, którzy stali się Jego prawdziwą rodziną.

„Odsuwamy się od naszych bliskich czy od miejsc nie z nienawiści do nich (niech to się nie zdarzy!), ale unikając szkody, która może się nam przy nich przytrafić. Jak we wszystkim, tak i w tej sprawie, dobrym dla nas nauczycielem jest Chrystus. Okazuje się, że i On samn nieraz opuszczał rodziców według ciała, a posłyszawszy od kogoś: „Oto twoja matka i bracia na dworze pytają o ciebie” [Mk 3, 23], dobry nasz Pan i Nauczyciel, niewzruszony, powiedział: „Matką moją i braćmi moimi są pełniący wolę Ojca mojego, który jest w niebie”. [Mt 12, 49-50], [665 D]

Jezus chciał powiedzieć uczniom, że są silniejsze więzy niż więzy krwi. Rodzina to nie wszystko. W niebie nie będzie żon i mężów. Czasem należy uwolnić się od wpływu rodziny, czyli matki, ojca, braci czy sióstr. Trzeba słuchać siebie samego przede wszystkim. Oraz Boga, jeśli się umie. Dziś nazwalibyśmy postawę Jezusa asertywnością. Otaczali Jezusa ci, którzy słyszeli w Jego słowach głos Boga. Jezus też chciał się otaczać takimi ludźmi, dla których kwestie duchowe miały istotne znaczenie. Jego rodzina „według ciała” nie akceptowała Jego działalności, posądzano Jezusa o chorobę psychiczną. Jezus jednak nie wyszedł z tego powodu na pustynię (nie licząc pewnego dość krótkiego okresu na początku swej działalności, gdy chciał poznać swe przeznaczenie). Jezus wyszedł do ludzi. Chciał im coś przekazać, pokazać, objawić to, co Jemu zostało objawione. Pokazać nam drogę do Królestwa. Inną i z całą pewnością bardziej złożoną niż mógł sobie to wyobrazić Klimak.

„Miłość Boga gasi miłość rodziców. A ten, kto mówi, że posiada i jedną i drugą, zwodzi siebie samego, skoro powiedziano: „Nikt nie może dwom panom służyć” (Mt 6, 24), i następnie: „Nie przyszedłem pokoju przynieść na ziemię” (pokoju między rodzicami a synami i braćmi, postanawiającymi Jemu służyć, „ale walkę i miecz” (Mt 10, 34), aby oddzielić miłujących Boga od miłujących świat, materialnych (cielesnych) od niematerialnych (duchowych), miłujących własną chwałę od pokornych. Bo cieszy się Pan z obustronnego atakowania się i podziału, zdarzających się z miłości do Niego”. [668 A]

Fragment Mt 6, 24 mówi o tym, że nie można służyć Bogu i Mamonie. Nie ma tam nic dotyczącego związku z rodziną. Ale Klimak jak zwykle ignoruje to, co nie pasuje do jego koncepcji.

Mt 10, 34 – 37 zapowiada, że Jezus nie przynosi pokoju, lecz miecz. „Bo przyszedłem poróżnić syna z jego ojcem, córkę z matką, synową z teściową, i będą nieprzyjaciółmi człowieka jego domownicy. Kto kocha ojca lub matkę bardziej niż Mnie, nie jest mnie godzien. Kto kocha syna i córkę bardziej niż mnie, nie jest mnie godzien”.

Chodzi tu o trudny wybór. Wybór sposobu życia nie zawsze łatwo akceptowalny dla bliskich. Naśladowanie Jezusa nie jest zawsze łatwe, proste i przyjemne. Wymaga zdecydowania, wymaga asertywności, siły charakteru, zdolności wyrażania swego zdania, nawet wbrew autorytetom. Nie można tych słów Jezusa traktować jako wyraz absolutnej prawdy zawsze i dla wszystkich aktualnej. Prowadziłoby to do nieuchronnej sprzeczności chociażby z cytowanymi wcześniej błogosławieństwami. No bo np. Jezus mówi, że błogosławieni cisi i pokój czyniący, a tutaj ani nie jest cichy ani nie czyni pokoju. Jest stanowczy i nie boi się mówić, co myśli oraz wprowadza wojnę. Jak to pogodzić? Błogosławieństwa oraz przypowieści są jakby odzwierciedleniem duchowych praw uniwersalnych. Tutaj natomiast Jezus odwołuje się do konkretnej sytuacji konfliktu, do której musi się ustosunkować. Jezus jest elastyczny, nie znaczy niekonsekwentny. Jeśli powiedział o szczęściu cichych i pokój czyniących, sam nie waha się być głośnym i wprowadzać wojnę. Widzimy zatem, że naśladowanie Jezusa nie polega na zamknięciu oczu, wyłączeniu krytycznego umysłu, fanatycznym powtarzaniu jednego czy dwóch zdań, niezależnie od sytuacji.  Nie chodzi o to, aby zawsze i wszędzie milczeć albo być nastawionym pokojowo. Gdyby Jezus nie przeciwstawił się w pewnym momencie rodzinie, dziś nie byłoby chrześcijan. Walka i stawianie na swoim jest częścią naszego rozwoju psychicznego. Tak samo jak bycie cichym i pokojowym. Trzeba jednak pamiętać o generalnym nastawieniu Jezusa do czynienia pokoju i niestosowania przemocy oraz miłości nieprzyjaciół. Tylko w tym kontekście można interpretować jego słowa o mieczu. Nie można uciekać od sytuacji konfliktu, ale trzeba się zdeklarować, określić. Jezus uczy tu dojrzałości psychicznej.

„Dobrze przystosowany, dojrzały emocjonalnie człowiek dysponuje szerokim wachlarzem reakcji, zachowań i strategii radzenia sobie w różnych sytuacjach. Potrafi elastycznie i twórczo korzystać z tego arsenału technik, dobierając odpowiedni, przystosowawczy wzór zachowania w zależności od rozwoju wydarzeń. … Zachowanie neurotyka nie jest elastyczne. Raz przyjęta strategia jest stosowana nawet wówczas, gdy w sposób oczywisty jest nieskuteczna i nieprzystosowawcza. Neurotyk zastanawia się, jak powinien się zachować albo czego w danym momencie oczekuje od niego otoczenie. Sprawia to, że jego reakcje są sztuczne i nieautentyczne, obliczone na określony efekt”. (W. J. Imielski „Zaburzenia psychiczne i emocjonalne”, s. 144-145).

Klimak wykazuje się podejściem sztywnym w tym sensie, że jeśli wbił sobie raz go głowy, że Jezus uznaje cichych za błogosławionych, to zadaniem Klimaka jest być zawsze i w każdej sytuacji cichym, to znaczy milczeć, powstrzymywać się od wyrażania swych opinii i odczuć. Jezus w przeciwieństwie do Klimaka postępował elastycznie. Nie wahał się odejść od rodziny, aby głosić swe posłannictwo. Nie wahał się krytykować faryzeuszy. Trudno taką postawę nazwać cichością. Z drugiej strony nie przeciwstawił się złu, ale pokornie przyjął cierpienie i w tym sensie był cichy.

Pamiętajmy też, że Jezus kazał widzieć Boga w każdym człowieku. Cóż to byłaby za miłość Boga, gdyby gasiła miłość do ludzi? Kochając konkretnego człowieka świadczymy o naszej miłości do Boga. Natura miłości do Boga i do człowieka jest jednakowa. Największe przykazanie to przykazanie miłości: będziesz miłował Boga i bliźniego. Miłość Boga nie może zabijać miłości człowieka.

Dalej argumentuje Klimak: „Przywiązanie do kogoś z bliskich czy też obcych jest bardzo niebezpieczne, może ono pomału przyciągnąć nas do świata i całkiem zgasić ogień naszej skruchy. Jak niemożliwe jest, aby jedno oko kierować na niebo, a drugie na ziemię, tak niemożliwe jest, by nie naraził duszy na niebezpieczeństwo ten, kto myślami i ciałem całkiem nie odszedł od wszystkich swoich krewnych i niekrewnych”. [668 D]

Rzeczywiście, żeby nie narazić się na zeza, należałoby raz spoglądać na ziemię dwojgiem oczu, a raz na niebo także dwojgiem oczu. Takie proste rozwiązanie nie przyszło Klimakowi do głowy. On bowiem chce non stop spoglądać w niebo, wzdychając. Spoglądanie na ziemię grozi niebezpieczeństwem zejścia z wąskiej ścieżki i utracenia nagród w trudzie zdobywanych. Jeśli jednak te nagrody tak wspaniałe, dlaczego mnisi mieliby je porzucać na widok człowieka? Czy człowiek jest taką pokusą, bo mnichowi wydaje się, że jest wart więcej, niż wszystkie te zdobyte w pocie czoła nagrody? Mnisi zdaje się nie do końca odczuwali wartość tych nagród, skoro byle rozmowa czy widok człowieka miałby ich odwieść od życia gwarantującego tak fantastyczne nagrody.

„U neurotyka potrzeba ucieczki od rzeczywistości jest wyjątkowo silna i występuje często. Przypomina nieco chęć schowania głowy w piasek. Różne są formy ucieczki od trudnej rzeczywistości i różnie manifestuje się neurotyczna potrzeba ukrycia się przed światem”. (op. cit., str. 160)

Nieufność wobec intuicji

Klimak zakazuje przypisywania jakiejkolwiek wartości snom będącym  jakoby dziełem demonów, które „próbują niepokoić nas widzeniami sennymi, pokazując nam naszych krewnych: albo płaczących, albo umierających, albo za nas więzionych czy krzywdzonych” [669 C]

Demony wywołują sny przyjemne i pozytywne. Takim nie wolno ufać nigdy. Aniołowie dają nam sny o Sądzie, karaniu i oddzieleniu. Po takich snach budzimy się drżący i smutni. Takim snom można jak najbardziej zaufać. Strach oznacza, że to właśnie Bóg chciał nas postraszyć. Zadowolenie oznacza, że to niecne demony znów szykują na nas zasadzkę. Wiemy już zatem dokładnie, co sądzić o snach. Sen faraona o siedmiu krowach  chudych zapewne zesłał mu anioł. Sen o krowach tłustych – demon. Czemu zatem sen zesłany przez demona się ziścił? Czy to demony pragnęły ocalić Egipcjan przed głodem? Klimak nie zawracał sobie głowy takimi sprawami. Postanowił bowiem poddać swe życie wewnętrzne totalnej dyscyplinie i przymusowi. Jeśli już raz na coś się uparł, nie ma zmiłuj… Sny to zjawiska niepokojące, które mogłyby podważyć jego teorie, więc lepiej je lekceważyć. Klimak zupełnie nie ufał swej intuicji, ignorował ją jako zewnętrzną wobec siebie siłę.  Nie traktował jej bowiem jako czegoś wenętrznego, ale jako działanie zewnętrznych wobec siebie demnonów. Sny o porzuconych bliskich uświadamiają mnichom ich w pełni uzasadniony smutek i żal z powodu rozstania, co jest zwykłymi ludzkimi emocjami. Ich płacz uświadamiać ma mnichom ich poczucie krzywdy i opuszczenia. Jednak mnisi nie mogliby przyjąć tego do wiadomości, bo musieliby zmierzyć się z bólem swoim i krewnych. Lepiej zatem ten ból wyprzeć. Jeszcze lepiej uznać niższość krewnych jako istot cielesnych oraz cieszyć się swą wyższością jako istoty duchowe. Zaprzeczenie i zrzucenie odpowiedzialności na demony – to typowe sposoby Klimaka na uciszenie wyrzutów sumienia. A przecież nadarzyła się taka wspaniała okazja do usychania z żalu, wznoszenia oczu do nieba i wzdychania ze smutku! Okazja ta jest jednak utracona, ponieważ Klimak każe nam o takich snach zapomnieć. Tyle bólu można by wycisnąć przecież z tej sytuacji!

Klimak zapomina też przy tym, albo udaje że zapomina o drabinie Jakubowej, która stała się metaforą jego drogi do Boga. Drabina ta ukazała się Jakubowi we śnie! Chodziły po niej w górę i w dół anioły. Jakub odczytał ten sen pozytywnie a jego miejsce oznaczył kamieniem na znak, że to miejsce Boga. Zgodnie z zasadą Klimaka tak dobry sen nie mógł pochodzić od Boga. Czyli pochodził od demonów. Jak to się więc stało, że drabina ze snu Jakuba stała się tytułem jego dzieła? Jego przydomek „Klimak” oznacza po grecku drabinę. Niekonsekwencje Klimaka wynikają z tego, że nie łączy on w swojej świadomości różnych wątków. Jest przekonany o słuszności swoich tez. Argumenty z nimi sprzeczne po prostu ignoruje.

 Gnostycki podział na cielesnych i duchowych

Klimak sugeruje, że Jezus przyszedł, aby oddzielić „miłujących Boga od miłujących świat, materialnych (cielesnych) od niematerialnych (duchowych)”. Chyba nie mamy wątpliwości, do której grupy zaliczył siebie Klimak. Uważa on ponadto, że Bóg cieszy się „z obustronnego atakowania się i podziału, zdarzających się z miłości do Niego”. Podział i walka są tu słowami kluczowymi. Bóg jakoby dąży do tego, aby ludzi podzielić na dwie grupy: cielesnych i duchowych. W jakim celu miałby to czynić? Czy może jest to jakieś przygotowanie do Sądu, którego wizja prześladuje Klimaka? Sąd miałby się rozpoczynać już tutaj i teraz. Bóg zacząłby już teraz separować nadających się do zbawienia od przeznaczonych do potępienia. Dlaczego jednak cieleśni mieliby z miłości do Boga atakować duchowych i na odwrót? I dlaczego Bogu sprawiałoby to radość? Doprawdy bardzo trudno to pojąć. Czy „duchowym” nie powinno raczej zależeć na doprowadzeniu „cielesnych” do Boga? Dlaczego zamiast tego wdają się z nimi w walkę? I jak to świadczy o ich rzekomej duchowości? Klimak wierzy w Boga sądzącego, karzącego, dzielącego, odrzucającego od siebie grzeszników. Mija się tutaj zupełnie z przesłaniem Jezusa, który przyszedł ogłosić czas łaski Pana, czas odpuszczenia grzechów i zbawienia.

Podział Klimaka na cielesnych i duchowych ma swoje korzenie w gnostycyzmie. Na czym polegał gnostycyzm? Na przeciwstawieniu ciała duchowi, materii  Bogu. Gnostycy odrzucali Stary Testament, uważając, że stwórcą świata materialnego był zły Demiurg. Pozostały w niektórych ludziach tylko cząstki boskie, które muszą oddzielić się od ciała i wrócić do raju. Gnostycy uważali, że jedni ludzie, pneumatycy, są przeznaczeni do zbawienia, natomiast inni, hylicy, nieuchronnie będą potępieni. Świat materii i wszystko, co z nim związane, w tym seks, był dla gnostyków godzien pogardy. Należało czym prędzej uwolnić swoją duszę z niewoli ciała i unieść się do nieba. Jednak wiemy, że gnostycyzm jest uznany przez katolików za herezję. Stary Testament jest afirmacją życia, pochwałą dobrego Stwórcy świata, którego dzieło także jest dobre.

Podział na cielesnych i duchowych jest sztuczny. To tak, jak powiedzieć, że są ludzie dobrzy i źli, widzieć świat w kolorach czarno-białych, bez szarości. Dojrzały człowiek wie, że świat nie dzieli się na dobrych i złych. Podobnie nie ma nikogo w 100 procentach cielesnego ani w 100 procentach duchowego. Duchowość jest potrzebą każdego człowieka, mniej lub bardziej uświadomioną i realizowaną. Jednak uważanie się za świętego i bezgrzesznego świadczy raczej o wybujałym ego niż rzeczywistej duchowości. Św. Paweł mówił, że nikt nie jest wolny od grzechu. Jesteśmy wszyscy zanurzeni w tym świecie, który skazany jest na zło i grzech. Do każdego z nas przyczepiają się okruchy tego zła. Jednak dobra nowina polega na tym, że mimo to mieszka w nas Bóg, że jesteśmy Jego łaską uniewinnieni i godni miana synów i córek Bożych.

Posłuszeństwo nade wszystko

Kolejnym przeciwnikiem mnicha obok ciała i namiętności jest własna wola. Oto dzielni wojownicy „wciąż podnosząc miecz Ducha, zabijają wszelką zbliżającą się do nich własną wolę”. [677 D] „Posłuszeństwo jest grobem własnej woli i zmartwychwstaniem pokory. [680 A] „Błogosławiony żywy umarły, który doznaje cierpień i jest przygnębiony, wtedy gdy widząc siebie czyniącego własną wolę, boi się ciężaru Sądu nad sobą”. [680 B] „jedna jest ścieżka prowadząca na manowce, a ta właśnie nazwana jest samowolą” [680 C] „Posłuszeństwo jest niedowierzaniem samemu sobie we wszystkim, co dotyczy dobra, aż do końca życia” [680 C]

Wola mnicha musi być poddana woli przewodnika duchowego, sędziego. Podczas jego wyboru należy go dobrze wybadać, wystawić na próbę, aby zamiast lekarza nie trafić na chorego. „Ale po wejściu na bieżnię pobożności i posłuszeństwa, nie powinniśmy już badać sędziego, nawet jeśli zobaczymy w nim, jak w człowieku, jakieś niewielkie przewinienia. W przeciwnym razie ci badający nie będą mieli żadnej korzyści z posłuszeństwa”. [680 D] „Gdy nasunie ci się myśl, by badać i osądzić przełożonego, to odskocz od niej jak od nieczystości; i nie dawaj temu wężowi żadnego zezwolenia ani miejsca, ani dostępu ani przewodzenia. Krzycz do węża: „Ty oszuście! Nie ja jestem zwierzchnikiem, ale on nade mną wyznaczony jest na sędziego!” [681 A]

Niestety Klimak nie daje żadnej konkretnej wskazówki, jak prawidłowo ocenić, czy dana osoba nadaje się na duchowego przewodnika. Nasuwa się też pytanie, czy taki duchowy żółtodziób jest w stanie osądzić prawidłowo czyjąś przydatność. W końcu przez tego przewodnika ma być zdeterminowane całe jego życie, więc jest to decyzja bardzo istotna. Załóżmy, że w swej niewiedzy początkujący dokona niewłaściwego wyboru i odda się omyłkowo w ręce człowieka niezrównoważonego (duże prawdopodobieństwo biorąc pod uwagę typ psychiczny ludzi skłonnych do skrajnej ascezy). Nie ma już drogi odwrotu. Raz poddawszy się czyjemuś przewodnictwu, rezygnujemy z własnej woli, a demona, który zapragnie nas atakować odsyłamy z kwitkiem odżegnując się od wszelkiej odpowiedzialności: „Demonie, idź dręcz mego mistrza, w końcu on tu za wszystko odpowiada, ja tylko wykonuję rozkazy!” Wiemy dobrze chociażby z II wojny światowej, czym się kończy takie podejście. Zbytnie ufanie autorytetom i ucieczka od wolności prowadzą nieuchronnie do wynaturzeń, okrucieństwa, niemoralności. Co prawda Klimak daje pewną otwartą furtkę dla odejścia od mistrza, gdy pisze, że nie powinniśmy przejmować się małymi przewinieniami. Czy to znaczy, że jeśli byłyby one duże, to moglibyśmy kwestionować autorytet? Klimak jednak nigdzie dalej nie rozważa takiej możliwości.

„Ci, którzy w prostocie posłuszni są ze względu na Pana, piękny bieg odbywają, nie ściągając na siebie podstępności demonów przez subtelne dociekania” [681 B] Cóż to za subtelne dociekania miał Klimak na myśli i dlaczego ściągają one podstępność demonów? Może jest to tzw. szukanie dziury w całym? A może zwykłe wątpliwości co do metody i jej efektywności? Dalej zobaczymy, jakie to polecenia musieli wykonywać mnisi z rozkazów ich mistrzów. Mogły one wzbudzić co najmniej wątpliwości, jeśli nie bunt i sprzeciw. Zakaz myślenia i poddanie się bezmyślnie czyjemuś autorytetowi zawsze były dla mnie synonimem tchórzostwa. Ludzie poszukują bezpieczeństwa i uwolnienia od odpowiedzialności życiowej przez poddanie się autorytetowi. Samodzielność łączy sie z ryzykiem i narażeniem się na porażkę, trudami, błądzeniem. Taka jest cena wolności. Nie wolno z niej rezygnować, ponieważ mamy jej i tak w sumie bardzo niewiele. Oddawanie swej wolności daje tylko fałszywe poczucie bezpieczeństwa.

Jakie były niezwykłe przejawy tego posłuszeństwa? Oto mamy historię, że Klimak odwiedzał jakiś klasztor, którego przełożony, igumen, chciał się pochwalić świętym usposobieniem jednego sędziwego micha. W tym celu zawezwał go do siebie przed obiadem i kazał mu stać, przyglądając się jedzącym mnichom. Był to siwy, 80-letni mnich. Stał tak godzinę albo dwie, i nie zjadłszy wcale obiadu poszedł z rozkazu igumena  recytować psalmy. Spotkało go zatem według mnie wielkie upokorzenie. Igumenowi chodziło ponoć o to, aby zademonstrować świętość, czyli niewzruszoność mnicha wobec pogardy i poniżeń. Ale może też chodziło mu o zademonstrowanie gościowi swej władzy? Stary mnich udowodnił, że jego ego prawdziwie umarło. Polecenie igumena potraktował jak słowa Boga. „Ze względu na moją ufność i miłość do pasterza nie miałem przeciw niemu żadnej złej myśli. Bo ktoś powiedział, że miłość nie liczy zła”. [692 C] Zaiste święty był ten mnich, ale jednak przyznał, że igumen dopuścił się wobec niego zła. Czyli był święty kosztem grzeszności igumena? Nikomu to jak widać nie przeszkadzało. Igumeni czynili zło, aby doprowadzać innych do świętości, taka to była ciekawa metoda.

Oto kolejny przykład metody upokorzeń. Pewnego razu wielki starzec (przełożony), udając gniew, kazał opuścić monaster jakiemuś skromnemu i łagodnemu mnichowi. Mimo, że wiedział o jego niewinności, przełożony postanowił dać mu w ten sposób „sposobność zdobycia wieńców, na które zasłużyć on może w każdej godzinie poprzez cierpliwe znoszenie bądź to samowoli innych, bądź zniewagi, wzgardy i szyderstwa”. [693 A]  Czy jednak zadawanie tej zniewagi, wzgardy i szyderstwa nie jest grzechem samo w sobie? A czy udawanie gniewu nie jest kłamstwem? Czy może mnisi przyjęli tu zasadę, że cel uświęca środki? Czy Jezus kiedykolwiek ćwiczył tak swoich uczniów? Nic na ten temat nie wiadomo.

Kolejna historia Klimaka: „Dla własnego zbudowania zagadnąłem jednego z braci, o imieniu Abbacyrus, od piętnastu lat żyjącego w tym klasztorze, którego, jak widziałem, niemal wszyscy krzywdzili, a pełniący służbę w jadalni omal nie każdego dnia wypędzali od stołu, bo brat ten z usposobienia nie panował trochę nad językiem. Zapytałem go: „Bracie Abbacyrusie, dlaczego wyganiają cię od stołu i często widzę, że kładziesz się do snu bez posiłku?” I odpowiedział mi: „Uwierz mi, ojcze, że ci moi ojcowie wypróbowują mnie, czy postępuję jak mnich, a ponieważ wyrządzają mi krzywdę nie naprawdę, to i ja, znając ich zamiar i zamiar tego wielkiego pasterza, znoszę wszystko bez przykrości; i oto 15 lat już tutaj przebywam, a licząc się z tym, jak i oni sami przy moim wstąpieniu do monasteru mówili, że aż przez lat 30 wypróbowywani są ci, którzy usunęli się ze świata: i to jest słuszne, ojcze Janie, bo bez próby złoto nie jest czyste”. [696 A] Czy naprawdę jest konieczne robienie komuś piekła na ziemi przez 30 lat, aby w końcu poczuł się w 100 procentach czysty jak złoto? Z pewnością 30 lat pogardy może kogoś wewnętrznie zabić. Mnich ten wytrzymywał to traktowanie, ponieważ wierzył, że nie jest krzywdzony naprawdę. To znaczy był krzywdzony na niby, jak w filmie czy teatrze, gdzie każdy odgrywa tylko rolę. Gdzie w takim razie szczerość i autentyczność relacji międzyludzkich? Gdzie współczucie dla głodującego brata? Naprawdę nikt ze świętych braci nie przynosił mu kolacji do celi? Jaka niewrażliwość, jakie zobojętnienie serca.  Wszystko w imię Metody. Klimak był z pewnością zbudowany tą historią. Metoda działa!

Wieczorny akt skruchy mnicha wymagał od niego położenia się twarzą na ziemi przed igumenem z prośbą o zadanie modlitw. Igumen razu pewnego zostawił tak mnicha leżącego do rana. Ten zapewniał potem, że całą  noc nie spał, ale recytował z pamięci cały Psałterz. Święty igumen upokorzył go dla zbudowania innych. Nasuwa się tu pytanie, czy bezwzględne posłuszeństwo nie było wielkim źródłem potencjalnych nadużyć władzy? Mogło tak być.

„Ktoś, kto w rozmowie chce trwać uporczywie przy swoim zdaniu, niech wie, że – choćby i mówił słusznie – zapadł na diabelską chorobę. [705 B] I jeśli postępuje tak rozmawiając z równymi, to może go uleczyć skarcenie przez znaczniejszych. Ale jeśli zachowuje się tak wobec znaczniejszych i rozsądniejszych, to ludzie nie są w stanie go uleczyć”.

Tak zostaje pogrzebana prawda i słuszność pod autorytetem wyższego w hierarchii. Tak uśmiercona zostaje wszelka dyskusja. Skoro rzekomo rozsądniejszy zwierzchnik nie potrafi przyjąć słusznego zdania oponenta, to gdzie jego rozsądek? I czy powinien być zwierzchnikiem? Nie można cenić zwierzchnika i posłuszeństwa bardziej niż dążenia do prawdy. W ten sposób rodzi się bowiem władza despotyczna, autorytarna i nieznosząca sprzeciwu. Tak rodzi się w ludziach lęk przed wypowiadaniem własnego zdania. Tędy właśnie droga do uciszania wszelkiej herezji i nieprawomyślności. Tędy droga do stosów, ekskomunik i potępień.

„Powinniśmy bez obawy zaufać tym, którzy podjęli się w Panu opieki nad nami, jeśli nawet ich nakazy wydają się sprzeczne z naszym zbawieniem: bo wtedy ta nasza wiara w nich wypróbowywana jest jakby w piecu hutniczym. A cechą prawdziwej wiary jest to, żeby bez wahania zaufać opiekunom, nawet wtedy, gdy widzimy, że ich nakazy sprzeczne są z naszymi oczekiwaniami”. [717 B]

Okazuje się więc, że nie wystarczy wierzyć w Boga, ale jeszcze trzeba wierzyć w przewodnika! Nawet takiego, tym bardziej takiego, który nas znieważa i nigdy nie chwali. Bowiem zniewaga i wzgarda usuwa wszelkie wewnętrzne nieczystości. A pochwały, zaszczyty i sława powiększają żółć. Czy Jezus znieważał swych uczniów i gardził nimi dla usunięcia ich nieczystości? Czy kiedykolwiek coś takiego nakazywał? Nie, ponieważ był dojrzałym emocjonalnie człowiekiem i wiedział, że okazywanie miłości, zrozumienia i współczucia jest najlepszą drogą naprawczą. Miał porywczy temperament i surowo osądzał hipokryzję faryzeuszy, ale nie traktował ich pogardliwie. Z szacunkiem, choć stanowczo odpowiadał na ich pytania.  Nawet tych, którzy próbowali ukamienować kobietę nie strofował, nie pouczał, nie gardził nimi, ale kazał im zastanowić się nas sobą, zajrzeć w swoje wnętrze. Uważał, że poznanie prawdy o sobie oraz przebaczającej miłości Boga jest najlepszym lekarstwem na grzech.

Czy kogoś chwalił? Może nie zawsze wprost, ale na pewno pośrednio, na przykład obiecał dobremu łotrowi, że będzie z Nim w raju, pochwalił Marię za wybranie lepszej cząstki.  A przede wszystkim chwalił ludzi za wiarę w Boga. Na przykład kobietę, która chciała karmić się okruchami ze stołu pańskiego, albo setnika, którego sługę uleczył na odległość. Pochwała wiary była u Jezusa częstą metodą uzdrawiania duszy. „Tej, która wiele umiłowała, będzie wiele wybaczone” –  czy to nie jest pochwała miłości? Tak, Jezus chwalił ludzi za wiarę i miłość.

Oto przykład, którego nie waha się podać sam Klimak, do czego może doprowadzić ślepe posłuszeństwo.

[720 B] W pewnym monasterze w Azji żył starzec „całkiem niedbały i nieopanowany”, Miał on ucznia imieniem Akakios, którego dręczył codziennie nie tylko obelgami i zniewagami, ale i biciem. Jednak Akakios znosił to traktowanie pokornie jak niewolnik. Święty starzec Jan Sabaita zauważał u niego na ciele ślady bicia, a mimo to zachęcał go do wytrzymałości i posłuszeństwa. Po  dziewięciu latach takich katuszy Akakios umiera. Na pytanie, czy naprawdę umarł, z grobu przemawia do starca w te słowa: „Jak może umrzeć ktoś praktykujący posłuszeństwo?” Wtedy okrutny zwierzchnik Akakiosa ogarnięty strachem płacze i przez resztę życia mieszka w celi oskarżając się (słusznie) o zabójstwo. Tak więc widać, że trzeba czyjejś śmierci, aby świętym starcom i zwierzchnikom otworzyły się oczy na czyjeś nieszczęście. Przewodnicy duchowi byli  czasem ludźmi pozbawionymi wrażliwości i okrutnymi. Ich porady duchowe nie były zbyt wyrafinowane. Ograniczały się zwykle do nakazu przyjmowania szyderstw i urągań od „najsurowszych gimnastów w Panu”. Albowiem „kto wytrwa do końca, będzie zbawiony” (Mt 10, 22) Nie zauważyli, że te słowa z Ewangelii Mateusza odnosiły się do czasów prześladowań apostołów. Nie oznaczały w żaden sposób zachęty do obrzucania się obelgami, wzajemnego szydzenia z siebie i upokarzania. Nie wydaje się, że zadanie duchowego przewodnictwa było zbyt trudne, wymagające szczególnej przenikliwości i mądrości. Równie dobrze można było nagrać te same słowa i puszczać je na okrągło adeptom duchowości.

Jeśli brat popełnił jakieś większe wykroczenie, pasterz mógł go w ramach pokuty wysłać do osobnego monasteru zwanego więzieniem. Mnisi żywili się tam wyłącznie chlebem i surowymi warzywami. Trzymano ich w pojedynczych celach bez możliwości ich opuszczenia. Życie ich polegało na nieustannej modlitwie i pracy. Tym razem nawet Klimak zauważa, że „naśladować ich tryb życia nierozsądne jest i niemożliwe” [704 C]

Jednak mimo to jest pełen uznania dla pokutujących tam mnichów. Praktykowali oni bowiem „czyny i słowa zdolne przebijać się do Boga”. Ich postawa „zdolna była nakłonić Boga szybko do miłości do ludzi” [765 A]. Posłuchajmy zatem, cóż to może mieć taką siłę, aby skłonić Boga do miłości ku nam (Klimak najwyraźniej zakładał, że Bóg nas nie kocha z racji swej miłującej natury, ale dla naszych wyczynów w kwestii cierpienia).

„Oto jedni z tych niewinnych grzeszników, którzy przez całą noc, aż do rana, stali pod gołym niebem trwając na nieruchomych nogach, potęgą natury żałośnie łamani przez sen, wcale nie pozwalali sobie na wypoczynek, ale cucili się ganiąc siebie i znieważając, i sobie ubliżając” [765 A] „Inni oddawali się modlitwie skrępowawszy sobie ręce z tyłu, tak jak skazańcy, a mroczne ich oblicza pochylone były do ziemi, bo uznawali się za niegodnych, aby spoglądać w niebo”. [765 B] „Jeszcze inni siedzieli na klepisku we włosienicach i w popiele, twarz skrywali między kolanami i czołem uderzali o ziemię. … Niektórzy z nich rosili ziemię łzami, a ci, którym brakło łez, bili samych siebie. Jacyś krzyczeli boleśnie nad swoimi duszami, nie mogąc znieść ucisku serca, a drudzy, płacząc w sercu, wstrzymywali dźwięk skargi na ustach. A niekiedy bywało, że gdy nie mogli już dłużej się powstrzymać, nagle wykrzykiwali” [765 C] „Inni siedzieli zadumani, pochyleni do ziemi i nieustannie poruszając głowami, jak lwy, ryczeli i ciężko wzdychali z głębi trzewi” [765 D]

Zaiste dom wariatów! Mamy tu pokutujących niewinnych grzeszników, którą to sprzeczność można wyjaśnić chyba tylko tak, że mnisi jak zwykle zrzucali winę na demony. Tylko dlaczego niewinni musieli pokutować? Mimo rzekomej niewinności dręczyło mnichów ogromne poczucie winy, prawie że nie do zniesienia. Błagali słowami Psalmu: „Nie karć nas, Panie w swym gniewie i nie karz w swej zapalczywości” (Ps 6, 2). „Tylko nas oszczędź, a dość dla nas będzie uwolnić się od Twojej potężnej groźby i trudnych do nazwania i niepojętych męczarni. O zupełne zaś odpuszczenie nie śmiemy prosić.” [768 B] Ale tutaj zupełnie mijali się z dobrą nowiną o przebaczeniu. Cóż to za dramatyczne grzechy kazały im wierzyć, że zasługują na trudne do nazwania i niepojęte męczarnie? Jakie mniemanie mieli o Bogu, który potężnie im grozi i jest tak trudny do przebłagania? Przebłaganie to według Klimaka następuje przez uczynki ascetyczne. Tymczasem św. Paweł wyraźnie ostrzega przed takim rozumieniem usprawiedliwienia. Izrael zabiegał według Pawła o usprawiedliwienie z uczynków, co jest niemożliwością. (Rz 9, 30) Chrześcijanom dane jest zaś usprawiedliwienie z wiary. „A jest to słowo wiary, którą głosimy. Jeśli więc ustami swoimi wyznasz, że Jezus jest Panem, i w sercu swoim uwierzysz, że Bóg Go wskrzesił z martwych – osiągniesz zbawienie. Bo sercem przyjęta wiara prowadzi do usprawiedliwienia, a wyznawanie jej ustami – do zbawienia” (Rz 10, 8-10) Jak widać, Paweł dawał inną receptę na zbawienie niż Klimak. Paweł, w przeciwieństwie do Klimaka, ufał Bożej miłości i hojności. Bóg był w oczach Pawła nieskończenie łaskawy dla człowieka: „On, który nawet własnego Syna nie oszczędził, ale Go za nas wszystkich wydał, jakże miałby wraz z Nim i wszystkiego nam nie darować?” (Rz 8, 32)

Aby dokończyć opis mąk, zadawanych sobie dobrowolnie przez szalonych mnichów, dodam jeszcze kilka co pikantniejszych cytatów. „U tych i owych widoczne były zaognione języki, wysunięte z ust jak u psów. Jedni karali siebie upałem, drudzy dręczyli siebie chłodem” [768 C] „Widać było u nich kolana stwardniałe od długiej pokuty, oczy pomierzchłe i głęboko wpadłe, powieki pozbawione rzęs; policzki mieli podrażnione i poparzone od gorąca częstych łez, oblicza zmarniałe i blade, przy porównaniu nie różniące się wcale od trupich, piersi obolałe od uderzeń pięścią i wydalające krwawą ślinę”. [772 A] „Nieraz nalegali na tego wielkiego sędziego – mam tu na myśli pasterza – tego anioła wśród ludzi, i błagali, by nałożyć żelaza na ich ręce i obrożę na szyję, a nogi jak skazańcom skrępować w dybach, i już z nich nie uwalniać, dopóki ich nie przejmie grób, a nawet i później w grobie”. [772 B]

Mnisi odczuwali dojmujący strach i niepewność. Dręczył ich nieustannie niepokój o to, czy dość zrobili dla swego zbawienia. Widmo potępienia napełniało ich przerażeniem i pogrążało w histerii. Żyli w takim to przygnębiającym i beznadziejnym stanie ducha bez chwili wytchnienia, szarpani namiętnościami, obarczając się winą nie do odpokutowania, nawet nie dopuściwszy do siebie myśli, że przebaczający Bóg odpuszcza im winy w jednej chwili. Zapominali, że Bóg wybiega im naprzeciw, gdy tylko zechcą powrócić do Niego jak syn marnotrawny. Nie wierzyli, że Bóg czeka na nich z otwartymi ramionami i przygotowuje dla nich ucztę. Nie wiedzieli, że Bóg szuka każdego z nich na tej pustyni jak zagubionej owcy, płacząc nad ich cierpieniem i zastanawiając się, co jeszcze mógł zrobić, oprócz posłania ludziom Swego Syna, by wreszcie zrozumieli, że im przebacza.

Klimak reaguje na pobyt w „więzieniu” (jako odwiedzający) zachwytem. „Ja zaś, przyjaciele, przebywając chętnie pośród ich boleści, zapomniałem o sobie i cały się zachwycając, nie zdołałem nad sobą panować” [776 B] To chyba znaczy, że nie mógł się powstrzymać od zachwytu nad błogosławionymi grzesznikami. Co prawda przy okazji obwiniał się o własną obojętność w porównaniu z cierpieniami pokutników. [773 B] Każda okazja jest dobra, by o coś się obwinić. Ale zachwycać się? To uczucie dość dziwne i niespotykane w życiu mnicha. Na miejscu Klimaka zaraz bym się zaczęła obwiniać o zbytnią wesołość. Może właśnie z tego poczucia winy Klimak nie wdaje się w szczegóły, opisując swój zachwyt dość lakonicznie, natomiast raczy czytelnika wyjątkowo obficie opisami wymyślnych mąk i udręk.

Klimak ostrzega wszystkich, „a zwłaszcza tych, którzy upadli, by nie dopuścić do serca zarazy bezbożnego Orygenesa, bo ta, wstrętna, zasłaniając się miłością Boga do ludzi, staje się łatwa do przyjęcia przez tych, co lubią przyjemności”. [780 D] Chodzi tu o „wstrętną” apokatastazę, czyli powszechne zbawienie. Właśnie tak jest, zasłania nas, osłania miłość Boga. Dzięki niej jesteśmy bezpieczni, ona jest nam tarczą i schronieniem. Takiej osłony w postaci miłości Bożej nie miał Klimak. Argumentując za efektywnością swej metody zbawienia, zasłaniał się Bożym nieugaszonym gniewem i zapalczywością.

A my, lubiący przyjemności i wszelkie Boże dary, zasłońmy się bezpiecznie miłością Boga: „Ty jesteś dla mnie schronieniem, od ucisku mnie zachowasz, hymnem zbawienia ogarniesz mnie” (Ps 32) „Dusza nasza oczekuje Pana, On jest naszą obroną i tarczą”. (Ps 33) „Pan odkupia duszę sług swoich i nie zazna kary, ktokolwiek w nim szuka schronienia” (Ps 34) „Jak drogocenna jest łaska Twoja, Boże! Synowie ludzcy chronią się pod cień Twoich skrzydeł, nasycają się obfitością Twego domu i poisz ich strumieniem rozkoszy Twoich” (Ps 36) „Ty, Panie miłosierdzia Twego nie poskąp dla mnie. Twoja łaska i prawda niech zawsze mnie chronią” (Ps 40) „A ja biedny jestem i nędzny, ale Pan pomyśli o mnie. Ty jesteś moja moc i mój wybawiciel. Boże mój, nie zwlekaj!” (Ps 40)

Doprawdy dziwne jest to, że mnisi znając na pamięć wszystkie psalmy i deklamując je wielokrotnie, nie zwracali prawie uwagi na takie właśnie słowa. Zwłaszcza powinien im dać do myślenia Psalm 103, którego fragment tu zacytuję:

Miłosierny i litościwy jest Pan, nieskory do gniewu i wielce łaskawy.

Nie na zawsze jest nam przeciwny, nie na wieki chowa urazę.

Nie wedle grzechów naszych świadczy nam i nie wedle win naszych nam odpłaca.

Albowiem jak niebiosa wysoko nad ziemią, tak mocne jest Jego miłosierdzie nad tymi, którzy się Go boją.

Jak daleko wschód od zachodu, tak oddalił od nas występki nasze.

Jak lituje się ojciec nad dziećmi, tak lituje się Pan nad tymi, którzy się Go boją.

Ale skoro myślenie było zakazane, a subtelne rozważania prowadzą na manowce…

Znalazłam jeden Psalm, który mógł być wspaniałą inspiracją dla mnichów. Psalm 102. Oto jego inspirujące ascezę fragmenty:

Panie, wysłuchaj modlitwę moją, a wołanie moje niech do Ciebie przyjdzie.

Nie kryj oblicza Twego przede mną. W dzień mego utrapienia nakłoń ku mnie Twego ucha. Ozwij się zaraz, w dzień, kiedy Cię wzywam.

Bo niszczeją jak dym dni moje, a kości moje są jak rozpalona głownia.

Zdeptane jest jak trawa serce moje i usycha, że zapomniałem nawet pożywać chleb mój.

Od głosu wzdychania mego przywarły do skóry kości moje.

Podobny jestem puchaczowi na puszczy, stałem się jak sowa w ruinach.

Nie śpię i jestem jak ptak samotny na dachu.

Cały dzień urągają mi wrogowie moi, a wyśmiewjający mnie przeklinają moim imieniem.

Popiół jak chleb jadam, a mój napój mieszam ze łzami.

Dla gniewu Twego i zapalczywości Twojej, bo Ty podniosłeś mnie i w dół rzuciłeś.

Dni moje są jak chylący się cień, jak trawa usycham.

A ty, Panie na wieki zostajesz i pamięć o Tobie z pokolenia w pokolenie.

Ty powstajesz i ulitujesz się nad Syjonem, bo czas już na zmiłowanie, nadeszła pora. …

Albowiem pan zbudował Syjon, ukazał się w chwale swojej.

Zwróci się ku modlitwie opuszczonych i nie wzgardzi modlitwą ich.

Będzie to zapisane dla późnego pokolenia i lud jeszcze nie urodzony będzie chwalił Pana. Gdyż wejrzy z wysokości swojej świętej, Pan z niebios na ziemię spojrzy.

Aby usłyszeć jęk więźnia i wyswobodzić na śmierć skazanych.

Asceci zinterpretowali ten psalm w sobie właściwy sposób. Widzimy tu wiele wątków charakteryzujących życie ascetyczne: wołanie do Boga, utrapienie, niszczenie dni i kości, zdeptane serce, brak pożywienia, wzdychanie, samotność, urąganie, wyśmiewanie, przeklinanie, łzy, usychanie, gniew Boży, jęk więźniów, skazanie na śmierć. Mnisi odczytali ten Psalm jako wezwanie do takiego właśnie życia. Tymczasem psalmista wcale nie chce przeżywać tych wszystkich nieszczęść. Błaga Boga o przywrócenie radości, szczęścia i przedłużenie życia. Ufa, że będzie mu to dane. Psalm ten jest skargą utrapionego złem człowieka. Asceci odwrócili jego sens, aby udowodnić słuszność swej drogi.

W ogóle z lektury Drabiny można odnieść wrażenie, że wśród mnichów Psalmy były najczęściej deklamowanymi, często znanymi na pamięć słowami Biblii. W nich zatem należy przede wszystkim szukać źródeł asecezy. Należy przypatrzeć się, jak widzi świat, ludzi i Boga autor (czy może autorzy) Psalmów. Psalmy ukazują człowieka w tragicznej sytuacji egzystencjalnej, której to tragizm może być pokonany jedynie przez wiarę i zaufanie do Boga. Bóg jest ukazany jako wszechmogący stwórca świata i ludzi, odpowiedzialny całkowicie za swoje stworzenie. Psalmista przypisuje Bogu zarówno zło jak i dobro spotykające człowieka. Jest to Bóg osobowy, podobny do człowieka pod względem odczuwania emocji: gniewu, miłości, troski, mściwości. „Strąciłeś mnie w dół głęboki, w ciemnice, w przepaści. Położył się ciężko na mnie Twój gniew i wszystkimi nawałnościami Twymi mnie przygniatasz” (Ps 88) Ta skarga powtarza się w Psalmach wielokrotnie. Człowiek obciąża Boga odpowiedzialnością za swe niedole i cierpienia, choroby i opuszczenie. Trudno się z tym nie zgodzić: Bóg stwarzając świat w takiej postaci przyjął za niego całkowitą odpowiedzialność, pozwalając na zło dopuszcza do siebie możliwość, że będzie za nie obwiniany. Psalmista błaga Boga jednocześnie o wybawienie, o pomoc, o łaskę oglądania Jego oblicza. Ufa Jego miłosierdziu i łasce, która trwa na wieki. Psalmista raczej nie wierzy w życie wieczne. Przeważa pogląd, że Bóg nie pamięta o „zabitych, leżących w mogile, którzy odłączeni są od Jego ręki”. Dlatego to życie na ziemi stanowi tak wielką wartość, dlatego psalmista dąży do szczęścia na tym świecie. Przemawia w swojej sprawie do Boga niby wytrawny negocjator: spójrz Boże, stworzyłeś mnie marnego, żyjącego tak krótko w porównwniu z Twoją wiecznością, zważ na mój godny pożałowania los i odmień me dni pełne cierpień i zmagań z wrogiem. Innymi słowy: Spójrz, Ty masz wszystkiego pod dostatkiem, nie wstyd Ci że Ty możesz się cieszyć na wieki, a my tu nędzarze marnie giniemy? Nie żałuj nam więc swej łaski, pamiętaj o nas, biedakach. Metoda negocjacji na współczucie. Psalmiści odwołują się do współczucia Boga. Druga metoda negocjacji: na kontrakt. Bóg zawarł przymierze z Abrahamem i Mojżeszem. Oznacza to, że nie może odwołać swej wierności wobec ludu wybranego, nawet jeśli on dopuści się niewierności wobec Boga. Boże, mówi Psalmista, wspomnij na swoje przymierze, obiecałeś nas nie zostawiać w kłopotach, przybądź nam z pomocą, udowodnij, że Twe przymierze coś znaczy, że Twe słowo jest mocne. Inna taktyka: na pochlebstwo. „Czyż znane będą w ciemnościach cuda Twoje i sprawiedliwość Twoja w krainie zapomnienia?” tak pyta Psalmista błagając o uzdrowienie. Jeśli Boże wtrącisz mnie do szeolu, kto Cię będzie wysławiał? Bez ludzi, kto będzie oglądał Twe wspaniałości?

Jednocześnie, używając tych taktyk negocjacyjnych, psalmista jest do głębi przekonany, że Bóg jest wierny i miłosierny, wspaniały i zachwycający. On rzeczywiście jest współczujący i miłosierny, On rzeczywiście jest wierny i rzeczywiście godny wszelkiego podziwu i miłości. Psalmy przesiąknięte są żarliwą wiarą, że Bóg słucha człowieka, że Bóg rozumie jego los, że Bóg nie jest obojętny na jego skargi, że wysłuchuje jego błagań, wyzwala go z ciemności, niedoli, strachu i przygnębienia. Bóg jest z jednej strony nieskończony i wieczny, ukryty i oddalony, ale z drugiej strony stoi tak blisko człowieka, że ten może mu wyjawić swe najskrytsze myśli, swą słabość, swoje pragnienie zemsty, swe oskarżenia wobec Boga.

Piekielne wyobrażenia

Klimak poleca niezawodny sposób na unicestwienie namiętności i oczyszczenie duszy: wyobrażanie sobie piekła budzącego straszliwy lęk. „Nie przestawaj przedstawiać sobie i badać obrazów otchłani ciemnego ognia, bezlitosnych sług, niewybaczającego Sędziego, chaosu i bezmiaru gnębiącego płomienia, podziemi, strasznych miejsc, ciasnych i stromych przepaści, i wszelkich tym podobnych, żeby wrodzona naszej naturze lubieżność zdrętwiała od wielkiego strachu, a dusza połączyła się z nieulegającą skalaniu czystością i przyjęła w siebie światło niematerialne, jaśniejące bardziej niż wszelki ogień”. [804 C]

Lubieżność drętwieje ze strachu, naturalne funkcje ciała są zatrzymane i tylko wtedy dusza łączy się z Bogiem. Mamy tu znowu platońskie oddzielenie boskiej duszy od zbrukanego materią ciała. Oddzielenie to jest herezją dla chrześcijan, którzy wierzą w ciała zmartwychwstanie, w to, że człowiek będzie zbawiony cały, duch razem z materią. Materia jest podstawą naszego istnienia, tworem Boga. Wcielenie – dowodem na wielką wartość materialnego świata w oczach Boga.

Także niewybaczający Sędzia i Jego bezlitośni słudzy zupełnie nie wpisują się w chrześcijańską wiarę. Przebaczenie wszelkiego grzechu w Chrystusie oraz niewyczerpane miłosierdzie Boga są podstawą dobrej nowiny. Klimak zatem w tym jednym zdaniu zaprzecza kilku fundamentom chrześcijaństwa. Jego metoda motywacyjna budzi też wielkie psychologiczne wątpliwości. Lęk jest przyczyną i główną cechą wszelkich nerwic i innych zaburzeń psychicznych. Nakłanianie do jego celowego potęgowania mogło zatem wciągać mnichów w neurotyczną spiralę.

Lęk i konflikt emocjonalny – nerwicowe błędne koło

Każda nerwica rozwija się na gruncie lęku. Z kolei na podłożu lęku rodzi się konflikt emocjonalny. Jego następstwem jest znów lęk. Powstaje błędne koło. „Z konfliktem emocjonalnym mamy do czynienia wówczas, gdy u danej osoby istnieją jakieś dwie, niekoniecznie świadome, silne, niezgodne z sobą tendencje, dążenia, potrzeby, uczucia itp. … Jeżeli nie ma sposobu na satysfakcjonujące rozwiązanie takiego konfliktu, na przykład poprzez wybór jednej z ewentualności i porzucenie drugiej, to osoba będąca w konflikcie reaguje lękiem”. (op.cit., s. 138-139)

Jak to błędne koło działa u Klimaka? Lęk przed karzącym Bogiem odgrywa tu na pewno wielką rolę. Klimak czując na przykład pożądanie seksualne, a z drugiej strony będąc świadomy surowego wzroku Boga, przeżywa konflikt emocjonalny. Nie może dać upustu pożądaniu, aby nie zagniewać Boga i nie utracić jego łaski. A wydaje mu się, że seks jest przez Niego zawsze źle widziany. Mając do wyboru: seks czy Bóg, wybiera Boga. Jednak nie jest świadomy tego, że ten konflikt w nim trwa, powodując dalszą spiralę lęku. Nerwica gotowa.

Wielkie zalety łez

Należy starać się jak najwięcej płakać. Jak się do tego zmusić? Kładąc się spać, należy sobie wyobrażać leżenie w grobie i myśleć o strasznym wyroku Sędziego. Odziewać należy się na czarno, co bardzo skłania do płaczu. „Teologia nie jest stosowna dla płaczących: osłabia ich usposobienie do płaczu”. [805 C] Tak, to prawda. Gdyby mnisi zajęli się choć na moment teologią odkryliby pułapki metody Klimaka i liczne sprzeczności z wiarą chrześcijańską. Na przykład taką: „Pan podarował nam gąbkę smutku, który kocha Boga i orzeźwiającą wodę pobożnych łez do starcia zapisu upadków”. [808 A] Znów mamy tu receptę Klimaka na ścieranie zapisów upadku, zupełnie inną niż recepta Nowego Testamentu, o której już pisałam. Oto łzy mają magiczną zdolność ścierania win, zwłaszcza jeśli leją się jak z wyciśniętej gąbki. Im więcej litrów łez wylejesz, tym większa szansa na zbawienie?

Płacz ma wielkie zalety, prowadzi do pocieszenia i oświecenia.  „Oświecenie jest niewysłowionym działaniem, rozumieniem niepoznawalnego i widzeniem niewidzialnego; pocieszenie jest ukojeniem bolejącej duszy, która, tak jak niemowlę, równocześnie sobie kwili i radośnie się uśmiecha. Pomoc jest odnowieniem trawionej udręką duszy, która cudownie przemienia łzy boleści w łzy uśmierzające ból” [813 B] – tutaj wyjątkowo daje nam Klimak jakiś optymistyczny akcent tylko po to, aby w następnych wersach dalej nas przygnębiać. Kiedy już doznamy we łzach pocieszenia i radości, należy odsunąć przybywającą radość z obawy, żeby „nie wpuścić wilka zamiast pasterza”. Widać, że nawet radość wynikła z nabożnych łez jest odrzucana ze strachu i poczucia niegodności. W efekcie pozytywne efekty łez nie mają szansy urzeczywistnić się w życiu mnicha. Nie neguję faktu, że pewien rodzaj oczyszczających łez jest błogosławieństwem. Jednak według mnie na nic przyda się zmuszanie się do płaczu. A jeśli już łzy przynoszą nam ulgę, to czy nie warto tej ulgi zaakceptować jako przejawu Bożej czułości?

Jak ważny był płacz dla mnicha niech świadczy ten oto końcowy akapit z rozdziału o płaczu: „W chwili wyjścia duszy z ciała nie będziemy oskarżani o to, że nie czyniliśmy cudów, że nie zajmowaliśmy się teologią i że zaniedbywaliśmy kontemplację, ale niewątpliwie zdamy Bogu rachunek z tego, żeśmy nieustannie nie płakali”. [816 D]

Czy Jezus w przypowieści o sądzie uczył czegoś podobnego? Niczego takiego nie znajdziemy w Ewangeliach. Według Jezusa będziemy raczej zdawać sprawę z tego, czy rozpoznaliśmy Boga w każdym człowieku i z tego, jak postępowaliśmy wobec najmniejszych.

 Metoda na pozbycie się gniewu i zdobycie łagodności

Do gniewu i złości należy podchodzić stoicko, niewzruszenie. Niepokoju serca nie należy uzewnętrzniać w słowach. Niepokojowi duszy najlepiej przeciwstawić milczenie myśli. Jan zaleca tutaj odcięcie się od swoich emocji, niewyrażanie ich, ignorowanie niepokojących stanów psychicznych. Uciszyć, zatamować, postawić barierę, nie wchodzić w kontakt, zamknąć się na to, co uważamy za złe i godne potępienia. Dziś wiemy z psychologii, że gniew i złość służą także naszemu zdrowiu psychicznemu, są ważnymi sygnałami, których ignorowanie prowadzi do pogłębiania cierpienia psychicznego. Jeśli nie dotrzemy do źródeł tych „złych” emocji, nie zrozumiemy siebie, będziemy pozostawać w stanie psychicznej niedojrzałości. Co w życiu mnichów mogło powodować gniew i złość? Może łamanie ich woli przez zwierzchników, poczucie braku jakiegokolwiek wpływu na swoje życie, doznawane poniżenie i agresja. Tymczasem zamiast dotarcia do źródeł gniewu, Klimak radzi go zwalczać śpiewem, byle tylko niewywołującym za dużo przyjemności. Klimak zabrania też „wyrażania gniewu rękami”, co zapewne oznacza przemoc fizyczną. Bicie jednak uważa za dozwolone w wyjątkowych sytuacjach, trzeba to mianowicie robić „rzadko i nie samemu”.  Ale nie jest jasne z tekstu, czy należałoby bić samego siebie czy też współbraci. Jednak najlepszą metodą na gniew jest celowe poszukiwanie i poddanie się lżeniu i agresji. Kto chce zdobyć łagodność i cierpliwość „niech idzie do braci, i to tych najbardziej srogich, by pośród krzywd i zniewag i kłopotów czynionych przez braci, gnębiony zarówno duchowo, jak i – w pewnej mierze – raniony cieleśnie, deptany i kopany – mógł tam zmyć brud, co tkwi w odczuciu duszy; samo pospolite powiedzenie przekona cię, że lżenie jest praniem namiętności duszy: bo powiadają, że niektórzy w świecie, gdy tylko komuś w twarz rzucą obelgę, chełpią się przed innymi, że „zmyli takiego to a takiego”. I poniekąd jest to prawdziwe” [833 B]

Jeśli idziemy z prośbą o pomoc do najbardziej srogich braci, to są to tacy bracia, którzy też nie mogą sobie poradzić z gniewem. Idzie chory do chorego i leczy go chorobą. Mnisi powinni byli raczej uczyć się łagodności od łagodnych. Po drugie, rozumowanie Klimaka prowadzi do wniosku, że lżący i srodzy mają dla nas niejakie zasługi. Gniewem gniew zniszczyć – oto streszczenie pomysłu Klimaka.

 Niebezpieczeństwo słuchania kłamliwych dowcipów

Gadatliwość i błazeńska wesołość, błazenada i błyskotliwe słówka, opowiadanie dowcipów – wszystko to straszliwie drażni Klimaka, albowiem prowadzi do niweczenia płaczu i pamięci o Sądzie. Klimak traktuje te wesołości jak szkodliwe kłamstwo, przez które zapominamy, jaka jest nasza prawdziwa sytuacja (godna pożałowania) i co nas czeka (straszliwy Sąd). Takie zakłamanie jest „zagładą miłości i zaparciem się Boga”. Należy od wesołków „uciekać jak od zarazy”, bowiem wesołość może być tylko fałszywa. Prawdę powiedzą nam tylko łzy i żal. Musimy tu jednak zauważyć, że Klimakowi chodziło o jego prawdę, nie żadną inną. Jego prawda, jak już zdołaliśmy się przekonać, była prawdą o groźnym i zagniewanym Bogu, któremu nigdy dość cierpień ludzkich. Ta wielka prawda przesłaniała mu prawdę o sobie samym, o tym, co mówi jego umęczone ciało i psychika. Te prawdy ignoruje, traktując je jako podszepty demona. Nie akceptuje swych słabości i swej grzeszności. Zasłania się demonami, żeby przyjąć za nie jak najmniej odpowiedzialności. Strategia Klimaka jest jednym wielkim zakłamaniem. Kiedy się zaszło tak daleko, trzeba brnąć w kłamstwo dalej, aby całe życie nie okazało się na koniec pomyłką i wielką porażką. Taką prawdę o sobie mógłby Klimak wydedukować na przykład z trapiącej mnichów akedii, o której za chwilę, gdyby z pokorą wsłuchał się w sygnały ze swego ciała i w swoje emocje.

 Akedia czyli wypalenie mnicha

Akedia to rodzaj zniechęcenia, ociężałości, niemocy duchowej, skłaniająca do wychodzenia „na zewnątrz”, poszukiwania towarzystwa i uroków życia poza celą. Akedia załamuje wiarę w kochającego Boga, powoduje nieposłuszeństwo, niechęć wobec modlitwy i pracy. Powoduje też reakcje somatyczne: dreszcze, bóle głowy, skręt kiszek, senność. „Akedia jest dla mnicha wszechogarniającą śmiercią”. [860 C]

Jednak nie ma powodu do załamania, lekarstwo płaczu działa! – „Kto płacze nad sobą, nie doznaje akedii” [860 D] Oprócz płaczu należy (jak już możemy zapewne bezbłędnie zgadnąć), pamiętać o potknięciach, myśleć o przyszłych dobrach, odmawiać psalmy oraz modlić się. Gdyby jednak Klimak chciał wyjść poza swoje uniwersalne schematyczne porady dostrzegłby w przejawach akedii prawdę o ludziach, którzy jej doświadczają. I tak na przykład przenosiny z miejsca na miejsce świadczą o chęci zmiany, znudzeniu monotonią, nieposłuszeństwo wobec ojca duchowego oznacza chęć korzystania z własnej woli, zapominanie o sądzie oznacza radość i zmęczenie okrutną wizją Boga, chęć wytworzenia w sobie nowego obrazu Boga i uwierzenia w Boga miłości, zaniedbywanie posłannictwa oznacza wątpliwości co do sensu ascezy. Gdyby mnisi byli otwarci na te sygnały płynące z akedii, zrozumieliby, że mówi im ona o konieczności zmian w ich życiu. Jest zatem czymś pozytywnym. Przypomina o pogrążonych w podświadomości, zagłuszonych i niezrealizowanych naturalnych pragnieniach. Niezagłuszana akedia mogłaby być dla mnicha przebudzeniem, być może bolesnym, ale przemieniającym.

 Niegodziwy brzuch (i genitalia)

Wiele stron poświęca Klimak opisom głodu i pożądania seksualnego, które widocznie dręczyły mnichów w sposób szczególny. Nie nazywa tego głodem i pożądaniem, ale obżarstwem i rozpustą. Wszelkie nasycenie cielesnych pragnień uważa Klimak za niegodziwe i skutkujące niebezpieczeństwem nadużywania, nienasycenia, nieumiarkowania.

U Klimaka nie ma zwykłego zaspokajania potrzeb cielesnych i emocjonalnych, każda potrzeba podnoszona jest do potęgi grzechu. I tak, jeśli cieszysz się na widok potraw, to jesteś obżaruchem, jeśli ogarnia cię erotyczne podniecenie, to jesteś rozpustnikiem, jeśli chcesz się wyspać, to jesteś leniem, jeśli chcesz porozmawiać z kimś, jesteś gadułą, i tak dalej.

Zaspokojenie głodu prowadzi według Klimaka do pożądania seksualnego. Zwykła wizyta znajomego mnicha połączona ze skromnym poczęstnkiem nosi w oczach Klimaka znamiona niewolnictwa wobec namiętności. Klimak wyolbrzymia skutki jedzenia. Dlaczego? Być może ciało umęczone głodem tak bardzo pragnie pożywienia, że rzuca się na nie szaleńczo, jeśli tylko nadarza się okazja? Nie jest mi znana taka reakcja z racji tego, że nigdy się nie głodziłam, ale być może tak się dzieje. Może też być tak, że standardy przejadania się są inne w przypadku mnichów i ludzi współczesnych. To, co dla mnie jest normalną porcją obiadową może być obżarstwem dla mnicha z racji innych przyjętych przez niego standardów normalności. Stąd ten paniczny lęk przed objadaniem się.

Zasada wąskiej ścieżki zbawienia znajduje zastosowanie w temacie obżarstwa: oto wąski, czyli skurczony powinien być żołądek! „Jeśli przyrzekłeś Chrystusowi podążać drogą ciasną i wąską, to ściskaj żołądek, bo służąc mu i rozszerzając go, czynisz niewykonalnym to przyrzeczenie. Bacz, a usłyszysz mówiącego: „Szeroka jest i przestronna ta droga obżarstwa prowadząca do zgubnej rozpusty, a wielu jest takich, którzy po niej idą. Jakże ciasna jest brama i wąska droga postu prowadząca do życia w czystości, a mało jest takich, którzy przez nią wchodzą” [868 D] Jest to parafraza słów z Ewangelii według Mateusza (Mt 7, 13-14) na temat wąskiej drogi zbawienia.

Chciałabym zaproponować inną interpretację tych słów, nie dość że unieważniającą metodę postu i ściskania brzucha, to na dodatek niejako odwracającą ich utartą interpretację. Otóż wąska może być ścieżka zaufania Bogu, ścieżka Abrahama, ścieżka Hioba.  Większości ludzi bardzo trudno przychodzi zaufać w obliczu nieubłaganych praw natury, śmierci, zła i cierpienia. Wąska ścieżka to rozumowo najmniej prawdopodobna opcja rzeczywistości. Fakty są takie: cierpimy, spada na nas zło. Jednak ufamy Bogu. Wybieramy mało prawdopodobną opcję, że jednak Bóg nas otacza opieką. Fakty są takie, że nie mamy pojęcia o życiu wiecznym i zmartwychwstaniu. Jednak wierzymy. Wybieramy mało prawdopodobną opcję, że Bóg nas wskrzesi w dniu ostatecznym, że zasiądziemy z Nim do uczty. Fakty są takie, że niczym nie możemy zasłużyć na nieskończone dobro Boga. Ale wierzymy, że Bóg nieskończenie nas kocha. Jakże ta wiara może wydawać się złudna i nieprawdopodobnie naiwna. Ta wiara jest naszą wąską ścieżką, która wiedzie do Boga. Ścieżka taka może wydawać się mało wiarygodna, nawet niewygodna, bo zmusza nas do przeciwstawienia się zdrowemu rozsądkowi, do pewnego rodzaju szaleństwa. Jest to ścieżka za wiele sobie obiecująca, za dobra aby była prawdziwa. Nie ma jednak powodów wątpić, że tak samo jak w ulicznym korku wszystkie samochody w końcu przebrną przez zwężenie drogi, tak samo każdy człowiek znajdzie się prędzej czy później na wąskiej drodze do Królestwa.

Ścieżka do Boga może nam się też wydawać wąska z powodu jej przytłoczenia codziennością. Jest ściśnięta przez nasze myśli, emocje i zajęcia. Jeśli nawet jest wąska i cienka jak nitka, to jest silna i nie do przerwania. Wąska droga wiedzie od naszego serca do Boga niby nić. Jest ona „drabiną Jakubową”, po której idziemy ku Bogu, a Bóg ku nam. Pośród zgiełku tego świata tak idziemy ku sobie. Odnaleźć tę nić to skarb prawdziwy.

Oczywiście należy według Klimaka zarówno się głodzić, jak i wystrzegać wszelkich podniet seksualnych. Ideałem jest „zupełna niewrażliwość na wszelkie ciało, upiększenie i wdzięk”. Nawet zmazy nocne są postrzegane jako wina mnicha. Nie mówiąc rzecz jasna o fantazjach erotycznych i masturbacji. Jeśli tylko przychodzi mnichowi na myśl, że Bóg mógłby traktować te potrzeby jako naturalne, należy tę myśl natychmiast odrzucić jako pochodzącą od demona. W mniemaniu Klimaka wszelkie przejawy ludzkiej zmysłowości są grzeszne. Radość, którą przynosi orgazm, należy uważać za zwodniczą: „Kuszony, poczułem, że ten szakal zwodniczo wywołał niewyrażalną radość, łzy i pocieszenie w duszy, i wydawało mi się w dziecinnej duszy, że wziąłem owoc, a nie zniszczenie”. [888 D] Szkoda, że nie zaufał swej dziecinnej duszy. On ufa tylko surowemu i bezwzględnemu głosowi w swojej głowie, podpowiadającemu mu zakazy i powstrzymywanie się. Podaje przy tym dość dziwną i dla mnie niezrozumiałą przyczynę grzeszności seksu i orgazmów: „wytryskiem kala się samą istotę ciała, co właśnie jest niemożliwe przy innych grzechach”. [889 A] Zastanawiałam się, dlaczego powstrzymywanie się od seksu nazwane zostało w chrześcijaństwie czystością. Teraz rozumiem – tym brudem seksu ma być jakoby wytrysk i pomazanie ciał spermą. Widocznie traktowano spermę tak samo jak mocz czy kał, czyli coś brudnego, czego należy się z ciał pozbyć. Ale z drugiej strony, pozbyć się czegoś brudnego to chyba dobrze? Powstają tutaj zatem pewne sprzeczności. Na przykład, gdyby sperma była tym czynnikiem brudzącym, to masturbacja kobieca byłaby bezgrzeszna? Klimak nie przemyślał sprawy do końca.

Dodaje jednak przy tym: „Ci, którzy skłonni są do szukania rozkoszy, często bywają współczujący, miłosierni, wspólnie płaczący i usposobieni do pochlebstw, a ci, którzy ćwiczą się w czystości, tak bardzo tacy się nie stają”. [889 A] Jednak ta obserwacja nie zastanowiła Klimaka. Czyści zatem nie byli zbyt współczujący i miłosierni? Może byli oschli i surowi dla innych, podobnie jak i dla siebie. Jeśli nie kochasz siebie, nie możesz pokochać innych. Czułość dla siebie przeradza się w czułość dla bliźniego. Ktoś, kto nie zaznał czułości, nie będzie czuły ani dla siebie, ani dla nikogo innego. Dlatego można zaryzykować wniosek, że mnisi musieli pochodzić z oschłych emocjonalnie rodzin, w których nie wyrażano pozytywnych uczuć wobec dzieci. Nie nauczywszy się miłości, trafili z deszczu pod rynnę, czyli pod skrzydła zimnych mnichów, podobnie zimnych jak ich rodzice. Gdyby poddali się rozkoszy orgazmu, może nauczyliby się odrobiny czułości dla siebie. Ale szansa ta nie została im dana przez Klimaka.

Należy mu jednak oddać sprawiedliwość w tym, że nie uważał dziewiczości za warunek przyjęcia do Królestwa. Podawał przy tym przykład św. Piotra, który był żonaty. Jednak mówi o Piotrze „był czysty”. Czyżby Klimak uważał, że Piotr nie uprawiał seksu z żoną? Tak jakby mówił: OK, można zbłądzić i seks uprawiać do pewnego czasu, ale w pewnym momencie trzeba przestać grzeszyć. OK, można nie być dziewiczym, ale trzeba być czystym (w znaczeniu: wstrzemięźliwym).

Tradycja unikania kobiet w naszym Kościele ma swe źródła także w opiniach Klimaka. Otóż aby uniknąć zgrozy rozpusty należy powstrzymywać się nawet od rozmów z kobietami. Od takich rozmów do upadku prosta droga. Kościół przyjął tą strategię i skutecznie ją stosuje do dziś. Kobieta jest niebezpieczna, lepiej o niej nic nie wiedzieć i jej nie słuchać. A nie daj Boże zrównać w hierarchii z mężczyzną!

Ciekawy fragment świadczący o opinii Klimaka na temat kobiet: „Wielką o nas troskę okazuje dobry Pan i przez to, że bezwstyd płci niewieściej, jak jakąś uzdą, powstrzymuje wstydem. Bo jeśliby owa ośmieliła się wobec płci męskiej, to nie zbawiłoby się żadne ciało”. [896 C] To doprawdy interesujące: władza kobiet nad mężczyznami jest tak wielka, że pokonałaby siłę zbawienia Chrystusa! Kobiety, Klimak przypisuje nam zaiste wielkie moce, chyba nawet szatańskie, bo uniemożliwiające zbawienie! Stąd tylko krok do stosów, na których palono czarownice. Uwodzicielska siła kobiet, którą nazywa Klimak bezwstydem, skutecznie zwalcza zbawczy plan Boga. Utożsamianie kobiet z niebezpieczeństwem duchowym dla mężczyzn ma swe źródła u Klimaka. Przypomnijmy, że Jezus nie bał się żadnych kobiet, także prostytutek, nawet takich, co łzami obmywały Mu nogi i olejkiem oblewały jego włosy.

 Ignorować wątpliwości

Klimak miewa także uzasadnione wątpliwości, które jednak nie mają dla jego życia i poglądów żadnych konsekwencji. Oto nazywa ciało swoim przyjacielem i zaczyna zauważać pewne sprzeczności: jak związać ciało, które jest przyjacielem? Jak karać ciało, które przywykł kochać? Jak oswobodzić się od tego, z czym jest się na zawsze połączonym? Jak zaniedbywać to, co wszak zmartwychwstanie? Jak bronić się przed ciałem, które z natury posiada słuszne racje? Klimak postrzega ciało jako mieszankę dobra i zła. Jest zaniepokojony, bo nie może przecież wyniszczać czegoś, co ma też dobre strony. Uśmiercenie ciała nagle nie wydaje mu się trafionym w 100% pomysłem. Ciało jest zarówno przyjacielem, jak i wrogiem. Dręczy Klimaka bezwzględne panowanie natury nad ciałem, natury, która często prowadzi do grzechu. Widzi też jednak nieskuteczność swej metody niszczenia ciała i namiętności: „Bo rzeczywiście jest ono (ciało) zarówno współpracownikiem, jak i wrogiem, zarówno pomocnikiem, jak i przeciwnikiem, zarówno opiekunem, jak i zdrajcą. Gdy troszczę się o nie – ono ze mną wojuje; gdy je wyniszczam – słabnie; gdy daję mu wytchnienie – zaniedbuje się; a gdy je niepokoję – nie wytrzymuje; jeślibym je zasmucił – jestem zagrożony; jeślibym je uderzył – nie będzie z kim zdobywać cnót: i odwracam się od niego, i je obejmuję. Co to za tajemnica jest we mnie? Na jakiej podstawie to się we mnie zmieszało? Jak mogę być dla siebie i wrogiem, i przyjacielem?” [901 D]

Jest w tych rozważaniach Klimak bardzo ludzki nareszcie. Niestety, jego konkluzje są do przewidzenia: trzeba unikać miłości własnej, rozluźnienia i odpoczynku, trzeba poznać swą słabość, dręczyć gardło (domyślam się, że chodzi o to, aby nie pić i nie mówić), być posłusznym i pokornym. Tak, zapewne wtedy wszystkie te wątpliwości prysną i żadnymi dylematami nie będzie sobie trzeba zawracać głowy. Lepiej się dręczyć niż mieć wątpliwości. Wątpliwości są niebezpieczne dla zbawienia. Należy je uśmiercić podanymi wcześniej metodami. Klimak nie widzi, że trzeba mieć sporo odwagi, by stawić czoła swoim wątpliwościom, zwłaszcza jeśli skrywało się je przed sobą przez długi czas. Właśnie nie odcinać się od nich świadczy o odwadze przyjęcia swego niepewnego losu i umiejętności pozostawienia pewnych pytań bez odpowiedzi.

 Mnisi survival

Wadą mnicha jest tchórzliwość. Klimak wychodzi z założenia, że ten, kto boi się Pana, nie zna innego strachu, a kto nie czuje przed Nim bojaźni, ten boi się własnego cienia. Zatem należy ćwiczyć się w przezwyciężaniu tchórzostwa. Polega to na czymś, co dziś nazwalibyśmy wyprawami survivalowymi. Należy ciemną nocą udać się na groby i w miejsca pustynne. Należy uzbroić się w modlitwę, rozłożyć ręce i bić wrogów (domyślam się, że chodzi o demony) Imieniem Jezus. Należy też płakać, jako że w miarę płaczu tchórzostwo ustaje! Wyprawami tymi mnisi udowadniali sobie swoją odwagę i siłę. W ich monotonnym życiu wyprawa nocą na cmentarz była swego rodzaju ekscytującą przygodą. Pokonując strach osiągali zapewne jakąś satyfakcję z sukcesu. Dzisiaj, zamiast chodzić na cmentarz, ludzie skaczą ze spadochronem i pływają z rekinami, ewentualnie decydują się na lądowanie w gęstej mgle.

 Paradoksy pychy

Próżność musiała bardzo prześladować mnichów, ponieważ Klimak poświęca jej wiele stron. Na próżność tak naprawdę nie ma rady: cokolwiek zrobisz, ona cię dopada. „Poszczę – chełpię się, przestaję pościć, żeby nie być wychwalanym – znowu się chełpię, jako roztropny. Odzieję się wystawnie – jestem przez nią pokonany, a zmienię odzież na lichą – znowu jestem próżny; w gadulstwie jej ulegam, a gdy zamilknę, znowu ponoszę porażkę. Jak bym nie rzucił tym ostem, znowu kolec nastawi”. [949 C] Widać tu dokładnie, na jakie paradoksy naraża się człowiek dążący do świętości. Cała strategia Klimaka dążenia do świętości i doskonałości narażona jest na ryzyko próżności i pychy. Jeśli nawet mnich nie miał widzów, którzy by go podziwiali, podziwiało go jego własne ego. Spójrz, nie jestem taki jak inni, grzesznicy i ludzie światowi, ja się umartwiam i dążę do doskonałości, jestem lepszy! Należy jednak mieć wyrozumiałość dla ich próżności i pychy, bowiem potrzebowali oni po prostu jakiejś akceptacji, jakiegoś potwierdzenia swojej wartości, jakiegoś dobrego i łagodnego spojrzenia, pochwały. Sami się tego wszystkiego wyrzekli, pozwalając hulać demonom próżności.

Pycha jest przyczyną bluźnierstw. Są to obelżywe i niestosowne słowa, nieczyste i straszne myśli podsuwane mnichom przez demony w celu pogrążenia ich w rozpaczy. Klimak jednak nie wyjawia, o jakie to słowa i myśli chodzi. Szkoda. Co takiego ohydnego i plugawego słyszeli mnisi w swoich głowach?

 Dążenie do pokory, królowej cnót jest szczytne, choć jak zwykle u Klimaka bezskuteczne. To, co dobre, nieuchronnie zamienia się w zło. „Gdy zaś ta królowa cnót, poprzez duchowy wzrost w duszy, zacznie już czynić postępy, wtedy za nic, a raczej za przedmiot odrazy uważać będziemy wszelkie spełnione przez nas dobre czyny, rozumiejąc, że z nieświadomą rozrzutnością każdego dnia dokładamy raczej do brzemienia grzechów, a na dodatek podejrzewamy, że ten nadmiar obecnych w nas Bożych darów, ponieważ nie staliśmy się ich godni, powiększy karę”. [989 B] Należy zatem jak najszybciej odrzucić te Boże dary, które powiekszają karę! Co za przewrotna logika! Bądź pokorny, wtedy zyskasz Boże dary i będziesz postępował dobrze i szlachetnie.  Czuj jednak odrazę do dobrych czynów i bądź pewny, że tak czy inaczej grzeszysz. Niezasłużone dary Boże odrzuć czym prędzej, by nie powiększać kary. Koło się zamyka, co dalej? Pokutuj, poniżaj się, płacz, aż znów uzyskasz pokorę i dary Boże, itd, itd. Dlaczego Klimak nie zaleca dalszych szlachetnych czynów po uzyskaniu Bożych darów? Dlaczego wplątuje mnicha w błędne koło winy i beznadziei? Dlaczego czyni sytuację mnicha nie do naprawienia? Dlaczego nigdy nie może on mieć powodu do satysfakcji? Dlaczego każde osiągnięte dobro musi być zakwestionowane i nietrwałe? Mnich to wieczny malkontent. Wiecznie w poczuciu winy, nieadekwatności, niezadowolony i sfrustrowany. Cóż to musiało być za irytujące indywiduum!

 Niewątpliwym pocieszeniem mnichów musiało być to, że mogli się uznawać za wybrańców Boga. Paradoksalnie dowiadujemy się o tym z rozdziału o pokorze. Zatem według Klimaka pokora jest „duchowym nauczaniem Chrystusa dla tych, którzy godni są duchowo, by przebywać w izdebce duszy jak w małżeńskiej komnacie”. [997 B] Gradacja ludzi pod względem stopnia pokory jest następujaca: być pokornym jest dla doskonałych, walczyć o pokorę  – dla prawdziwych posłusznych, wychwalać pokornego – dla wszystkich wierzących. [993 B] Można przypuszczać, że Klimak zaliczał siebie do grupy pierwszej, pozostałych mnichów – do drugiej, a od całej reszty świata oczekiwał wychwalania. Przynajmniej tutaj pozwolił sobie na doznanie pewnej satysfakcji. Choć zapłacił za to cenę popadnięcia w sprzeczność – uważanie się za doskonałego i oczekiwanie pochwał trudno nazwać prawdziwą pokorą. „Światłem mnichów są aniołowie, a światłem wszystkich ludzi jest życie mnichów” [1020 D] – znów ta wspaniała i pochwał godna pokora! Ludzie zasadniczo dzielą się na mnichów i nie-mnichów, z zauważalną wyższością mnichów. Ludzie są mali bądź wielcy: „Małe zalety u wielkich ludzi może wcale nie są małe. Natomiast u małych ludzi nawet wielkie zalety nie są całkiem doskonałe” [1033 B] Tylko po czym rozpoznać człowieka małego od wielkiego? Może po tym, czy nosi habit? Są ludzie o słabych duszach i są ludzie doskonali. „Ludzie o słabych duszach poznają nadzór Pana nad sobą na podstawie swych cielesnych przypadłości, niebezpieczeństw i zewnętrznych przeszkód. Doskonali będą poznawać ją na podstawie obecności Ducha i otrzymania kolejnych charyzmatów”. [1036 A]

Jakże te podziały przypominają ludzi cielesnych i duchowych z ideologii gnostyckich. Także wspólna Klimakowi i gnostykom jest pogarda dla ciała i obsesja na temat czystości duchowej, która nie znosi „zanieczyszczenia gliną (ciałem)”.

 A oto ciekawa definicja pychy i pokory: „Jeśli kresem, miarą i sposobem krańcowej pychy jest, gdy ktoś przez wzgląd na chwałę udaje, że ma cnoty, których nie posiada, to w takim razie dowodem najgłębszej pokory jest, gdy ktoś ze względu na poniżenie udaje, że ma winy, których w nim nie ma”. [997 C] Jeśli w pierwszej części definicji jest ziarno prawdy, to poniżanie się za niepopełnione grzechy jest być może oznaką szaleństwa, okłamywaniem siebie, ukrytą pychą, świętoszkowatością i hipokryzją, ale na pewno nie pokorą.

 Gdzie dużo udręki, tam szczypta ekstazy

„Mnich to ciągła ekstaza, ale i udręka życia” [969 A] Klimak pokazuje więc drogę od udręki do ekstazy. Jednak zadziwia fakt, że cała niemal książka poświęcona jest udręce. Ekstaza zaś nie jest nigdzie opisana. Zastanawiam się, czy wynika to z prawdziwej skromności Klimaka, że nie chce popisywać się swoimi ekstazami, aby uniknąć pychy. Dla mnie jednak jego książka byłaby bardziej wiarygodna, a udręki lżejsze do zniesienia (także podczas lektury), gdyby tą ekstazę można było łatwiej zauważyć wśród posępnych akapitów o mękach i udrękach. Rzeczywiście w kilku miejscach Klimak opisuje doznania oświecenia światłem Chrystusa, zatopienia w Bożej miłości, widzenia Boskiego światła, radosnego uniesienia. Z pewnością te mocne doświadczenia musiały go utwierdzać w słuszności obranej drogi.

Jedno ważne ostrzeżenie, które przekazuje Klimak swym uczniom co do ekstaz i z którym wyjątkowo się zgadzam, brzmi: „Kiedy demon zajmie miejsce przy swoich robotnikach, wtedy ukazuje się im podczas snów lub na jawie w postaci niby to świętego anioła lub męczennika, objawia im tajemnice, darowuje charyzmaty, żeby całkiem potracili rozum, ci oszukani nieszczęśnicy”. [968 D] Wielka przestroga dla mistyków: wiara w swoje objawienia może być przejawem niezwykłej pychy!

 Czy istnieje idealny hezychasta?

W jednym z ostatnich rozdziałów okazuje się, jakie są rezultaty końcowe straszliwych praktyk ascetycznych. Celem mnicha jest osiągnięcie hezychii, czyli pokoju ducha. Hezychasta pozostaje zawsze łagodny, będąc świątynią miłości. Raczej milczy niż mówi. Potrzebuje samotności i skupienia. Trudno go sprowokować do gniewu. Jest ziemskim obrazem anioła. Jego serce jest gotowe na przyjęcie Boga. Rozmawia z Bogiem twarzą w twarz. Poznał głębię Bożych tajemnic. Cieszy się słodyczą Boga. Idealny hezychasta jest dowodem na skuteczność metod Klimaka. Czy taki ideał istnieje? I jaki procent mnichów osiągał ten poziom doskonałości?

Oto jakie dowody prawdziwej hezychii wymienia Klimak: „niewzburzony umysł, uświęcony intelekt, porwanie do Pana, gotowość poniesienia kar naprawczych, pośpiech do śmierci, wieczny głód modlitwy, stałe czuwanie, uśmiercenie rozwiązłości, stłamszenie naturalnych skłonności, śmierć doczesności, brak apetytu i koniec obżarstwa, bezbłędność teologii, źródło zdolności rozróżniania, łzy po walce, zagłada gadulstwa, a ponadto wiele takich cech, których tłum nie lubi”. [1108 B]

Zapewne sam Klimak miał szczęście spotkać prawdziwych hezychastów i sam się do nich zaliczał. Jeśli jednak hezychazm to spokój ducha, dlaczego tak mało tego spokoju i miłości na kartach jego książki? Dlaczego samo jej czytanie jest walką i zmaganiem? Dlaczego portret psychologiczny autora wynikający z jego twórczości tak niewiele ma wspólnego z dojrzałą i szczęśliwą osobowością? Może aby dostrzec prawdziwą hezychię trzeba samemu jej doświadczyć? Zatem zamilknę tutaj, bo hezychastką nie jestem.

 Portret psychologiczny mnicha

Opierając się na powyższej analizie można pokusić się o nakreślenie portretu psychologicznego typowego mnicha. Charakteryzował się on niską samooceną i wielkim pragnieniem przezwyciężania jej, poprzez co popadał niestety w poczucie wyższości. Odrzucał zwykłe cele życiowe jako przeszkodę na drodze do Boga. W zamian wyznaczał sobie inne, wyższe cele, takie jak osiągnięcie doskonałej świętości. Być może były one ucieczką od niepowodzeń życiowych, nieprzystosowania społecznego, kłopotów w kontaktach osobistych. Odrzucenie ludzi i świata stawało się wtedy powodem do chwały zamiast do przyznania się do swej porażki.

Mnich doświadczał głębokiego poczucia winy z powodu popełnianych grzechów. Ta wina była praktycznie nie do zmycia, ponieważ mnich był dla siebie bardzo surowy. Cierpiał na obsesję czystości i nigdy nie czuł się dość godny przebaczenia. Mnichowi towarzyszył często lęk i poczucie słabości, które to odczucia w heroiczny sposób próbował on przekształcać w odwagę i siłę. Doświadczany lęk miał swe źródło w obrazie Boga, który prześladował mnichów. Był to Bóg surowy, karzący i niemiłosierny. Dlatego też mnich czuł się często zagrożony, osaczony i zmuszony do obrony i walki. Powodowało to konieczność ciągłego pozostawania w stanie czujności i niemożność rozluźnienia się. Nawet w chwilach, gdy mnich dobroci i łagodności, nie był w stanie tych uczuć znieść i przyjąć.

Lęk i poczucie winy kazały mnichom karać się i wyniszczać. Przybierało to postać autodestrukcji ciała, woli, emocji, myśli.

Mnich z powodu swej niskiej samooceny bał się wziąć odpowiedzialność za swe życie. Wolał złożyć ją na barkach przewodnika duchowego, który wiedział lepiej. Mnich składał swą wolność na ołtarzu pewności. Nie znosił bowiem niepokoju wewnętrznego w postaci wątpliwości.

W życiu wykazywał się sztywną postawą, co oznacza, że jego postępowanie nie było zależne od zmiennych sytuacji, ale bardzo przewidywalne i schematyczne.

Mnich czuł także strach przed ludźmi, zwłaszcza kobietami. Traktował ludzi jako przeszkody na drodze do raju. Nie nawiązywał z nikim głębokich osobistych związków. Wystrzegał się nawet rozmów i przyjmowania gości.

Mnich tkwił w błędnym kole usiłowań i klęsk. Żadne zwycięstwo nie było trwałe i zadowalające. Mnich był malkontentem i wiecznym nieszczęśnikiem. Radość i śmiech miał w pogardzie.

Na dowód moich wniosków poczytajmy sobie zestaw ulubionych wyrażeń Klimaka: powstrzymać, wypędzić, walczyć zaciekle, uzbroić się, bronić się w potach i trudach, umartwić, zniweczyć, wyrzekać się, wytrzebić rozpalenie, wykorzenić niegodziwe myśli, strzec umysł, przejąć się żalem, uwolnić od namiętności, karać, zwyciężyć demony, pamiętać o upadkach, myśleć o śmierci i sądzie, stawiać opór, oswobodzić się, uciec, odciąć się od czegoś, trwożliwie stać, zmusić do odwrotu, przerazić się hańby, wspominać występki, strzec języka, nieustannie się wysilać, poniżać się.

 Konsekwencje metody Klimaka dla chrześcijańskiej duchowości

Najgorszą konsekwencją bezkrytycznego przyjęcia metody Klimaka było zniekształcenie chrześcijańskiego obrazu miłosiernego i przebaczającego Boga i przesunięcie akcentu z Dobrej Nowiny na Sąd i perspektywę Bożego gniewu. Chrześcijaństwo stawało się religią lęku, zamiast religią nadziei i zaufania do Boga. Obraz gniewnego Boga powodował szerzenie się lęku i przerażenia, nacisk na konieczność pokuty i cierpień. Cierpienie zaczęto traktować jako walutę wymienialną na zbawienie. Cierpienie stawało się pożądane i otaczane chwałą. Ideałem chrześcijanina był człowiek zbolały i udręczony, a jeszcze lepiej dręczący samego siebie. Chrześcijaństwo zaczęto traktować jako wroga ciała i szczęścia doczesnego. Walka z ciałem odzwierciedlała się też w rosnącej niechęci do seksu i kobiet. Pogarda dla świata wiązała się z przypisywaniem duchownym większej świętości niż świeckim. I na koniec, gloryfikacja bezwarunkowego posłuszeństwa autorytetom spowodowała lęk przed samodzielnym myśleniem i była i jest przyczyną braku dialogu i wielkiego oddalenia hierarchów kościelnych od zwykłego ludu Bożego.