Archiwum kategorii: O teologii ogólnie

Św. Teresa z Lisieux: droga od lęku do nadziei

Ludzie oscylują w życiu pomiędzy dwoma skrajnymi nastawieniami. Jedna skrajność to lęk, druga to nadzieja. Im więcej nadziei w życiu człowieka, tym bardziej można go nazwać optymistą. Im mniej nadziei, tym bardziej skłania się człowiek ku lękowi, przyjmując postawę pesymistyczną. Lęk jest nieodłączną, niezbędną częścią życia ludzkiego. Ostrzega przed niebezpieczeństwem, pozwala zachować życie. Jeśli jednak postawa lękowa staje się tak dominująca, że gasi nadzieję, jak się na przykład dzieje w depresji, to człowiek traci siły życiowe. Nadzieja jest bowiem warunkiem życia, jak zauważa Antoni Kępiński w swej książce Lęk (A. Kępiński, Lęk, Wydawnictwo Literackie, 2012).

Religia pełni w życiu ludzkim ważną funkcję wygaszania lęku egzystencjalnego, którego kwintesencją jest lęk przed śmiercią. Ufność w dobre zamiary wszechmocnego Boga wobec całego stworzenia jest warunkiem koniecznym przechodzenia człowieka od postawy lęku do postawy nadziei, od pesymizmu do optymizmu. Obietnica pokonania zła i śmierci sprawia, że przyszłość jawi się ludziom w piękniejszych barwach, że ich siły życiowe regenerują się i wzmagają dzięki nadziei. Poczucie celu, jakim jest zbawienie i zjednoczenie z Bogiem również redukuje lęk egzystencjalny. Prawdę tę o dobroczynnej sile wiary religijnej zrozumiała św. Teresa. Nie przyszło jej to łatwo, ponieważ została wychowana w religijności lęku i cierpienia, najlepiej wyrażającej się w Naśladowaniu Chrystusa Tomasza a Kempis. Jednak jej drogę duchową można chyba określić jako przebiegającą od religii lęku w kierunku religii nadziei.

Święta Teresa od Dzieciątka Jezus i Najświętszego Oblicza została uznana za Doktora Kościoła, czyli kogoś, kto ma coś ważnego i mądrego do przekazania chrześcijanom. Przestudiowałam jej Dzieje duszy i nie znalazłam w nich nic genialnego ani specjalnie mnie zaskakującego. Jej „mała droga” jest powtórzeniem prawd znanych chrześcijanom od wieków. Jej Dzieje duszy pozostają pod wielkim wpływem autorów ascetycznych, a zwłaszcza Naśladowania, i wykazują wiele sprzeczności. Wynika to z pewnej ewolucji duchowej, którą przeszła Teresa w zakonie. W miarę czytania Pisma Świętego zmniejszał się negatywny wpływ Naśladowania, a powiększał pozytywny wpływ Ewangelii (od lęku ku nadziei). Jednak nic nie zostaje z jej pism wykreślone, przedawnione, poprawione. Toteż zamiłowanie do walki, cierpienia, posłuszeństwa, rozliczania się z grzechów widać w Dziejach duszy tak samo wyraźnie jak „małą drogę” zaufania Bogu. Teresa pokonała swój lęk na tyle, na ile było ją stać w jej krótkim życiu (zmarła w wieku zaledwie 24 lat). Jest to zapewne wielkie psychiczne osiągniecie, lecz z pewnością nie można go traktować jako odkrycia czy przejawu geniuszu. „Odkryć” Teresy dokonali przed nią wielcy ludzie wszelkich religii świata.

Co utraciła mała Tereska

Teresa określa siebie w Dziejach duszy infantylnie i sentymentalnie: kwiatuszek, królewna, biedna Tereska, mała narzeczona Jezusa, królowa, ptaszek Jezusa, słaby ptaszek. Widać z jednej strony podkreślenie słabości i małości, z drugiej – królewskiej, wyższej godności. Rzeczywiście w życiu przedzakonnym czuła się często mała i biedna. Miała po temu wiele powodów. Była dzieckiem niewątpliwie bardzo wrażliwym. W piątym roku życia straciła matkę. Odczuła wtedy ogromny kryzys w swoim życiu. Z dziecka zadowolonego i pełnego energii stała się płaczliwa i smutna. Częściowo stratę matki wynagradzał jej czuły ojciec, częściowo siostra Paulina, która przejęła funkcje matki. Teresa bardzo się do niej przywiązała, toteż gdy Paulina postanowiła pójść do zakonu, Teresa była zrozpaczona i przypłaciła to załamanie ciężką chorobą. Miała wtedy 10 lat. „Wycierpiałam męczeństwo, aby przyzwyczaić się do życia bez niej, żeby widzieć między mną a nią mur nie do przekroczenia, aż wreszcie skończyło się na tym, że uznałam smutną rzeczywistość, Paulina była dla mnie stracona, prawie w taki sam sposób, jakby umarła”. (św. Teresa z Lisieux, Dzieje duszy, A 41)

Kolejny cios spotkał ją w wieku lat 13, gdy to kolejna siostra Maria odchodzi na zawsze, także do zakonu. Teresa czuje się opuszczona. Porzuca ją Maria, jej jedyna powierniczka, bez której Teresa czuła, że nie mogła żyć – dziewczynka musi się po raz trzeci pogodzić z bolesną stratą życiowego oparcia. Próby nawiązania przyjaźni w szkole nie powiodły się. Przyjaciółka, którą Teresa szczerze pokochała, nie odwzajemniła jej uczuć. Teresa była dzieckiem nieśmiałym i niepewnym siebie, wolała rozmyślać bądź uczyć się na uboczu, podczas gdy koleżanki bawiły się i biegały wokoło. Była szczególnie przywiązana do trzeciej siostry Celiny, która wraz z nią uczęszczała do tej samej szkoły. Kiedy tylko Celina szkołę opuściła, Tereska nie była w stanie już dłużej samodzielnie tam uczęszczać, albowiem „jedyny urok na pensji to było życie z nierozłączną Celiną, bez niej „jej córeczka” nie mogła tam zostać”. (A 39)

Tata Teresy był człowiekiem czułym i bardzo pobożnym. Teresa idealizuje go, nazywa go swoim Królem i czuje się przez niego rozpieszczana. Jednak zdaje się, że nie znajduje u niego oparcia, którego potrzebuje i które dawały jej mama i siostry. Teresa przytacza pewien epizod, który świadczy o początkach jakichś problemów psychicznych ojca. Otóż pewnego roku po pasterce zgodnie z rodzinnym zwyczajem dziewczynki wyciągały prezenty z „zaczarowanych bucików”. Tym razem jednak ojciec okazał zniecierpliwienie tym zwyczajem i powiedział coś, co bardzo zraniło Teresę: „A niech tam, na szczęście to już ostatni rok!…” (A 45) Miał już dość życia? Coś się z nim działo. Może jakiś rodzaj depresji? Ojciec Teresy w końcu spędzi 3 lata w szpitalu psychiatrycznym.

Teresa czuła się bardzo samotna. Przepełniał ją smutek i gorycz. Potrzebowała czułości, uwagi i oparcia psychicznego. Gdy tylko to oparcie zyskiwała, szybko je traciła. Trzykrotna strata najbliższych osób jest dla dziecka wielką traumą. Zranione dziecko postanawia „nie zaznać już żadnej przyjemności na ziemi”. (A 42) Przyjemności ziemskie uznaje za krótkotrwałe, złudne i niedające trwałej satysfakcji, kończące się nieuchronnie cierpieniem i tęsknotą.

Teresa opuszcza świat dla Boga. Odrzucenie miłości do stworzeń.

Rozczarowana niestałością ziemskich przyjaźni, Tereska liczy już tylko na Boga. „Ponieważ już nie mogłam zwierzać się jej (Marii), zwróciłam się w stronę Niebios”. (A 44) Jezus został jej jedynym przyjacielem. „Czyż Jezus nie jest moim jedynym przyjacielem? Umiałam rozmawiać tylko z Nim, rozmowy ze stworzeniami, nawet rozmowy pobożne, męczyły moją duszę”. (A 40) „Próbowałam zaprzyjaźnić się z dziewczynkami w moim wieku, szczególnie z dwiema spośród nich, kochałam je i ze swej strony one kochały mnie na tyle, na ile były do tego zdolne; ale niestety! Jakże ciasne i niestałe jest serce stworzeń!!!….” (A 38)

Z rozczarowania i rozpaczy wzięło się jej odejście od świata i pogarda ziemskich przyjemności. W jej podejściu do tej trudnej życiowej sytuacji utwierdzał ją Tomasz a Kempis, którego Naśladowanie Chrystusa znała prawie na pamięć.

Niepowodzenia w „zaskarbianiu sobie względów stworzeń” (A 38) uznaje Teresa za korzystne dla siebie. „Jak bardzo dziękuję Jezusowi, że znalazłam jedynie gorycz w przyjaźniach doczesnych. …. Jak serce oddane uczuciu dla stworzeń może zjednoczyć się głęboko z Bogiem?… Czuję, że nie jest to możliwe. Chociaż nie piłam z zatrutej czary zbyt gorącej miłości do stworzeń, czuję, że nie mogę się mylić, widziałam, jak tyle dusz uwiedzionych tym fałszywym światłem, latało jak biedne motyle, paliło sobie skrzydła”. (A 38) „Nie mam więc żadnej zasługi w tym, że nie uległam miłości do stworzeń, gdyż zostałam przed nią zabezpieczona jedynie przez wielkie miłosierdzie Dobrego Boga!..” (A 38) Miłość do stworzeń uznaje Teresa za przeszkodę w połączeniu z Bogiem. Porównuje ją do kamienia, który Bóg usunął łaskawie z jej drogi, aby się nie potknęła. Miłość ludzka to zatem fałszywe światło i zatruta czara. Któż inny mógłby podsunąć te światłe myśli zagubionej dziewczynce, jeśli nie Tomasz! Teresa nie ma już powodu wysilać się w świecie, nie musi podejmować walki wewnętrznej w celu osiągnięcia przyjaźni i miłości ludzkiej. Ona się poddaje, ale temu poddaniu przypisuje wzniosły cel i sens. Rezygnuje z wysiłku życiowego i oto staje się na zawsze małą i słabą Tereską, małym kwiatuszkiem i ptaszkiem, liczącym tylko na Boga.

Wzniosła misja Teresy – sublimacja cierpienia

Teresa ulega przemianie w dniu, kiedy uświadamia sobie swą wzniosłą misję: oto ma zostać „rybakiem dusz”, chce „wyrywać dusze wielkich grzeszników z wiecznych płomieni”. Znakiem, który Teresa potraktowała jako Boskie potwierdzenie jej misji było ucałowanie krzyża przez skazanego na śmierć za zabójstwa Pranziniego. Ten akt przedśmiertnej skruchy Teresa przypisywała swoim za niego modlitwom.  Misję swoją zapragnęła Teresa kontynuować w Karmelu, do którego odeszły wcześniej jej dwie siostry.

Teresa miała szczęście mistycznego zaznania słodyczy i dobroci Boga. Z tego pozytywnego uszczęśliwiającego doświadczenia także bierze się jej potrzeba pójścia do zakonu, bo jak się spodziewała, tam właśnie jest miejsce na rozkoszowanie się Bożą miłością. Teresa opisuje swoje doświadczenie jako pocałunek miłości, poczucie bycia kochaną. Przeżyła tak głęboką radość, że zalała się „cudownymi łzami”. A więc z jednej strony pozytywne doświadczenie Bożej miłości, z drugiej rozczarowanie światem i poczucie słabości – jakiż wybór mógłby być lepszy niż pójście do zakonu?

Teresa była dzieckiem ambitnym. W szkole zawsze chciała być prymuską i cierpiała, gdy coś jej się nie udawało. Tę ambicję widać też w jej pragnieniu bycia wielką świętą. Liczyła, że stanie się to nie przez jej zasługi, ale dzięki Mocy i Świętości samego Boga. Zupełnie bez zasług jednak się nie obyło. Teresa wierzyła, że trzeba dużo cierpieć, aby dojść do świętości. To zatem swoje cierpienie zaczęła traktować jako zasługi dla świętości. „Poczułam, jak rodzi się w moim sercu wielkie pragnienie cierpienia, a równocześnie wewnętrzna pewność, że Jezus zarezerwował dla mnie dużą ilość krzyży, poczułam, ze zalewają mnie tak wielkie pociechy, że uważam je za jedną z największych łask w moim życiu. Cierpienie zaczęło mnie pociągać, miało urok, który mnie zachwycał, mimo, że go dobrze nie znałam. Dotychczas cierpiałam nie kochając cierpienia, od tego dnia poczułam do niego prawdziwą miłość”. (A 36) Prosiła Boga słowami z Naśladowania: „O Jezu! Niewypowiedziana Słodyczy, obróć mi w gorycz wszelkie ziemskie pociechy!…” (A 36)

Ziemskie pociechy niestety za małe były dla Teresy. Ona chciała Boskich pociech. Chciała zostać narzeczoną Jezusa. Chciała cierpieć za dusze. Jej pragnienie ziściło się, kiedy zaledwie w wieku 15 lat pozwolono jej wstąpić do Karmelu. „Moje pierwsze kroki spotkały więcej cierni niż róż!… Tak cierpienie wyciągnęło do mnie ramiona, a ja rzuciłam się w nie z miłością…” (A 69) „Jezus dał mi do zrozumienia, że chce mi dać dusze właśnie przez krzyż i moje upodobanie do cierpienia wzrastało w miarę, jak powiększało się cierpienie. Przez 5 lat była to moja droga, ale na zewnątrz nic nie zdradzało mojego cierpienia.” (A 70) Jednocześnie Teresa zapewnia, że odczuwała słodki i głęboki pokój, który jej nie opuszczał nawet w cierpieniu.

Matka przełożona była dla Teresy bardzo surowa, co jest trzykrotnie podkreślone w rękopisie. Teresa wspomina, że przy każdym z nią spotkaniu musiała całować ziemię, co oznaczało, że została upomniana. „Bez wątpienia bardzo kochałam naszą Matkę, ale uczuciem czystym, które wznosiło mnie ku Oblubieńcowi mojej duszy”. (A 70) Surowość przełożonej zabezpiecza Teresę przed obdarzeniem jej uczuciami zbyt ludzkiej życzliwości i przywiązania, co nie byłoby korzystne dla życia duchowego. Czyste uczucie oznaczało więc, że Teresa kochała ją raczej z obowiązku i poczucia posłuszeństwa, niż czułym sercem. „Kwiatuszek przesadzony na górę Karmel miał rozwijać się w cieniu Krzyża, łzy, krew Jezusa stały się jego rosą, a jego Słońcem było Godne Uwielbienia Oblicze przesłonięte łzami…..” (A 71) „Ten, którego królestwo nie jest z tego świata, pokazał mi, że prawdziwa mądrość polega na tym, by „chcieć być zapomnianą i uważaną za nic” – by „swoją radość pokładać we wzgardzie samej siebie” …. Ach! Tak jak twarz Jezusa, chciałam, aby: „Moja twarz była naprawdę zakryta, aby nikt na ziemi mnie nie rozpoznawał”. Odczułam pragnienie cierpienia i bycia zapomnianą……” (A 71) Teresa powołuje się tutaj na Iz 53,3, który to fragment mówi o Słudze Pańskim, przez chrześcijan utożsamianym z Jezusem:

„Wzgardzony i odepchnięty przez ludzi,

Mąż boleści, oswojony z cierpieniem,

jak ktoś, przed kim się twarze zakrywa,

wzgardzony tak, że mieliśmy go za nic”

Zatem Teresa chce mieć twarz zakrytą jak Jezus, czy też raczej chce, aby przed nią zakrywać twarze (chcąc być w zgodzie z Izajaszem), chce także być wzgardzona i uważana za nic, jak Jezus. Poniżenie Teresy służy jednak jej ostatecznemu wywyższeniu. Chce Teresa wszak być świętą. Jeśli uniży się, jak Chrystus, będzie potem triumfować, jak Chrystus. Pamiętajmy bowiem, że Sługa staje się Mesjaszem, wyzwolicielem, zbawcą. Tak też przecież swą misję widzi Teresa. Za kielich cierpienia weźmie w końcu nagrodę.

Teresa pragnie upokorzeń. Doznaje ich, co trochę dziwne, od nowicjuszek, które ją krytykują. Ta krytyka to dla Teresy więcej niż przyjemność, to wspaniała uczta, która napełnia jej duszę radością. „I moja dusza z rozkoszą raczyła się gorzkim pokarmem, który jej podawano w takiej obfitości”. (G 27) Jedynym pożytkiem, jaki widzi Teresa w wysłuchiwaniu  krytyki jest żywienie się „chlebem zewnętrznego upokorzenia”. Jednak mnie interesuje, jakie to ciężkie zarzuty miały nowicjuszki wobec Teresy, skoro tak ją to bardzo upokarzało. Tego już nie dowiemy się od Teresy, która również nic nie pisze o wyciąganiu jakichkolwiek wniosków z tych skarg.

Teresa, tak jak później Faustyna, spodziewa się „czystego cierpienia, bez żadnej domieszki” (G 10). Szuka cierpienia jak najcenniejszego ze skarbów. Jezus podaje Teresie do picia kielich cierpienia i daje jej zrozumieć, co się w nim mieści, ale zanim Teresa zdoła ochoczo go wychylić, On go cofa. (G 10)

Pożytki z cierpienia widzi Teresa, podobnie jak później Faustyna, w jego sile powstrzymywania grzechu i wynagradzania zań. Obie mistyczki uważają także, że z jakiegoś powodu lepiej będzie, jeśli nikt nie będzie o ich cierpieniach wiedział. „Bo czyż istnieje większa radość, niż radość z cierpienia dla Twojej miłości? Im głębsze jest cierpienie i mniej widoczne dla oczu stworzeń, tym bardziej Ciebie raduje, o mój Boże, lecz gdybyś, co niemożliwe, Ty sam nie miał znać mojego cierpienia, byłabym równie szczęśliwa z jego posiadania, gdybym przez nie mogła powstrzymać jeden grzech popełniony przeciw wierze lub za niego zadośćuczynić”. (G 7) Cel misji Teresy to ratowanie dusz poprzez cierpienie.

Teresa czerpie z cierpienia przyjemność, cierpienie przeradza się w ekstazę. Oto jej opowieść Matce Agnieszce: „Kilka dni po moim ofiarowaniu się Miłości Miłosiernej zaczęłam w chórze odprawiać Drogę Krzyżową, kiedy nagle poczułam się zraniona ognistym grotem tak palącym, że myślałam, że umrę. Nie wiem, jak wytłumaczyć to uniesienie: nie ma porównania, które by mogło oddać intensywność tego płomienia. Wydawało mi się, że niewidzialna siła pogrąża mnie całą w tym ogniu. Och! Co za ogień! Co za słodycz!” Cierpienie równoważyło się z miłością. Ta sama sytuacja wystąpi u Faustyny.

W liście do Matki Agnieszki pisze Teresa o tym, jak jest szczęśliwa z faktu, że cierpienie nawiedziło duszę jej siostry Celiny, ponieważ może je oddać Jezusowi jako męczeństwo. Czyli nie tylko jej własne cierpienie ma męczeńskie wzniosłe zasługi, ale cierpienie jej siostry także. Podobnie rzecz się ma z cierpieniem ojca, który „został wybrany na ofiarę, która wraz z Barankiem bez skazy miała być złożona na ołtarzu”. (A 71) Nie wiadomo jednak, czy ta moc ofiary cierpiętniczej dotyczy tylko rodziny Teresy, czy też całego rodzaju ludzkiego.

W bileciku, który zawsze nosiła na swoim sercu pisze Teresa między innymi: „proszę Cię, Jezu, … żebym dla Ciebie umarła jako męczennica, męczennica serca lub ciała, lub raczej obydwu… Spraw, …aby nikt się mną nie zajmował, żeby traktowano mnie jak wzgardzoną pod stopami, zapomnianą jak małe ziarnko piasku należące do Ciebie, Jezu”. To pragnienie doznawania pogardy, zapomnienia, bycia deptaną jest wspólne także Faustynie.

Niezrealizowane powołania Teresy

„Jakże jest miłosierna droga, którą Dobry Bóg zawsze mnie prowadził, nigdy nie wzbudzał we mnie pragnienia czegoś, czego nie miałby mi dać, dlatego też gorzki kielich wydał mi się wyśmienity….” (A 71) Jeśli cierpisz i myślisz, że tego cierpienia chcesz, to o ile łatwiej jest je znieść. Na dodatek jeśli uwierzysz, że to sam dobry Bóg wzbudza w tobie pragnienie cierpienia. Co do pragnień, które Teresa miała jakoby tylko takie, które są możliwe do zrealizowania, to jednak nie do końca prawda. Teresa chciała dla siebie czegoś więcej niż życia pokornej mniszki w Karmelu. Ona chciała być misjonarką, kapłanką, wojownikiem. „Czuję w sobie powołanie WOJOWNIKA, KAPŁANA, APOSTOŁA, DOKTORA, MĘCZENNIKA; wreszcie odczuwam potrzebę, pragnienie pełnienia dla ciebie, Jezu, wszystkich dział najbardziej heroicznych….” (M 2) Teresa chciałaby umrzeć na polu bitwy w obronie Kościoła, być kapłanką, przemierzać ziemię, by głosić imię Jezusa, być misjonarką na krańcach świata, przelać krew dla Jezusa, być biczowana i ukrzyżowana, odarta ze skóry, zanurzona we wrzącej oliwie, ponieść wszystkie męczarnie zadane męczennikom, poddać szyję pod miecz, szeptać na stosie imię Jezusa. Jednak zdaje sobie sprawę ze swej małości i bezsilności. Niemożność czynienia tych wszystkich heroicznych dzieł nie załamuje jej, ale prowadzi do odkrycia swojej małej drogi: drogi miłości. Dochodzi do rozsądnego wniosku, że nie męczeństwo, ale miłość jest jej powołaniem. Z tego powodu postanawia „ofiarować się jako Ofiara Bożej miłości”. Czy jednak gdyby miała możliwość zrealizowania jednej ze swych ambicji, na przykład bycia kapłanką bądź misjonarką, czy wtedy czułaby się tak samo usatysfakcjonowania z bycia Ofiarą miłości? Może mówiła sobie: „OK, widzę wyraźnie, że żaden mój ambitny cel nie może być zrealizowany w moim życiu, niech się jednak do czegoś przydam: będę ofiarą miłości. Muszę się jakoś realizować! Być bierną i nieużyteczną – mnie to męczy. Wymyślę sobie jakąś rolę, jakieś ważne zadanie. Najważniejsze na świecie: będę miłością zbawiającą dusze! Będę wielką świętą!” Według mnie, Teresa nie musiała wcale przez całe życie pozostawać małym kwiatuszkiem i słabym ptaszkiem. W innych czasach i okolicznościach mogłaby stać się badaczką Pisma, bo niewątpliwie dużo czytała i potrafiła wyciągać samodzielne wnioski. Mogła stać się kapłanką i apostołką, jeśli Kościół by na to przystał. Nie miała szansy zrealizować swej mocy i potencjału w świecie, w którym przyszło jej żyć. Cóż jej pozostało innego, jak zaakceptować swą słabość i pozostać bierną? Zauważyła w tej postawie słabości i bierności pewne zalety, które pozwoliły jej przetrwać w Karmelu z uśmiechem na twarzy i nie pogrążyć się w rozpaczy.

Spalenie siebie w ofierze miłości

Na czym miało polegać ofiarowanie się Bożej miłości? Wydaje się, że była to powszechna w tamtym czasie praktyka, ponieważ siostra Teresy Maria także ofiarowała się jako ofiara Miłości Miłosiernej. Oto Miłość wybiera Teresę na ofiarę całopalną. „Aby Miłość była w pełni zaspokojona, trzeba, by uniżała się aż do nicości i żeby tę nicość przekształciła w ogień”. (M 3) Miłość zaspokaja się przez to, że przekształca nicość w ogień. Ale co jest tą nicością? Czy jest nią człowiek tak uniżony, poniżony, że w końcu nic niewart, niezdolny do niczego, bez zalet i wad, bez świadomości, bez ciała, bez duszy? Czy w ogóle można się uniżyć aż do stania się nicością? Przecież coś jednak zawsze zostaje. I dlaczego Miłość musi się zaspokajać? Co to w ogóle znaczy? Że jest zadowolona tylko wtedy, kiedy zamienia nicość w ogień? Przecież nicości wokół dostatek, niech ją sobie zamienia do woli! Ja jestem chyba za logiczna na mistykę! O co tu chodzi? Z przypisów dowiaduję się, że jest to  „znamienity ogólny zarys teologii”. Czyli jednak teolodzy widzą coś znamienitego tam, gdzie ja nie widzę logiki. Otóż ponoć chodzi tutaj o to, że Teresa „w swojej nicości i z powodu swej nicości została darmo wybrana przez miłość”. Czyli jednak nie darmo, ale z powodu nicości? I dlaczego właściwie Teresa miałaby być nicością? Ta mistyka coś bardzo pokrętna dla ludzkiego rozumu. Jeśli tą nicością była Teresa, a z nią wszyscy ludzie, to jak to pogodzić z biblijną wersją stworzenia świata przez Boga, który uznał go za „coś” raczej niż „nic”. Możemy jednak przyjąć, że Teresa faktycznie uważa się za „nicość”, a przynajmniej jest bliższa nicości niż jakiejś pozytywnej wartości, bliższa słabości niż sile, bliższa małości niż wielkości.

Teresa pisze też, że jeśli w Starym Testamencie ofiara całopalna zadowalająca Boga musiała być doskonała, tak teraz Bóg przyjmuje całopalne ofiary od osób niedoskonałych, takich jak ona. Jednak zdaje się, że chrześcijaństwo pojmuje Ofiarę Chrystusa za jedyną i wystarczającą do zbawienia świata. Skąd Teresa wie, że Bóg nadal oczekuje ofiar i że one są Mu do czegoś potrzebne? Co to znaczy ofiara całopalna? Człowieka zniszczonego? Unicestwionego? Teresa chce się unicestwić dla Miłości, stać się nicością, z której powstanie ogień. Tylko jak należy się spalać? Jak się zabrać do unicestwiania siebie? Czy może lepiej zostawić to Bogu i przełożonym, a samemu nie troszczyć się o szczegóły operacji?

Skąd bierze się to pragnienie unicestwienia siebie? I dlaczego jest uważane za warunek poznania Boga? Pewne cytaty z Ewangelii mogą prowadzić do takich właśnie wniosków.

Na przykład: „Zaprawdę powiadam wam: Jeśli ziarno pszenicy wpadłszy w ziemię nie obumrze, zostanie tylko samo, ale jeżeli obumrze, przynosi plon obfity” (J 12, 24) Jak słowa te rozumie Teresa? „Widzę, że tylko cierpienie może rodzić dusze. … Jakie obfite żniwa zebrałaś! .. Siałaś we łzach, ale wkrótce zobaczysz owoc swoich prac, wrócisz przepełniona radością, niosąc w rękach snopy”. (A 81) Teresa uważa więc, że obumarcie ziarna oznacza cierpienie, które „rodzi dusze”. Można jednak te słowa rozumieć inaczej.

W rzeczywistości ziarno musi żyć, aby wydać plon. Ziarno zasiane w ziemi nie umiera, ale zmienia swą postać. Obumieranie polega na tym, że zasiane ziarno przestaje istnieć w formie ziarna, ale przekształca się w roślinę. Zmienia się jego forma. Ziarno umarłe, chore nie wyda plonu. Poza tym: co jest potrzebne do wykiełkowania? Żyzna ziemia, ciepło i woda. Czym jest żyzna ziemia? Jej ciemności skrywają ziarno i pozwalają zapuścić korzenie. Można je zinterpretować jako niewiedzę, czyli pewnego rodzaju otwartość na poznanie, chłonność, brak wstępnych założeń, ciszę. Słońce to światło, energia. Jezus jest porównywany wielokrotnie przez Jana do światłości świata.  Woda życia: „Kto napije się wody, którą ja mu dam, już nigdy więcej nie będzie pragnął, gdyż woda, którą mu dam, stanie się w nim obfitym źródłem na życie wieczne”. (J 4, 14) Ziarno pozbawione sprzyjających warunków, takich jak ziemia, woda i ciepło, nie wykiełkuje. Ponadto zabicie formy ziarna nie jest warunkiem, ale konsekwencją jego przemiany w roślinę. Chodzi więc bardziej o przekształcenie, zmianę, a nie śmierć. Zalążek, coś małego, ma już w sobie plan całego rozwoju dorosłej rośliny. Podobnie nasza ludzka forma doczesna jest zalążkiem naszego ciała przemienionego, zmartwychwstałego. Dlatego jej zabicie nie przybliży człowieka do Boga. Powtórzę: nie chodzi o zabicie, ale przemianę. Włożenie ziarna do ziemi można porównać ze złożeniem do grobu.  Kiełkowanie i rozwój roślinki kojarzy się więc ze zmartwychwstaniem i rozwojem duchowym.

Interpretacja obumierania jako cierpienia i unicestwienia nie jest według mnie trafna. Po co miałby Bóg stwarzać człowieka, aby go potem unicestwiać? Zapewne stworzył nas jako pewną formę przejściową, w której jest zapisany jakiś plan rozwoju. Czekamy zatem na pomyślne warunki, aby ten plan mógł się ziścić.  W pełni ziści się dopiero po śmierci.

Postęp Teresy w stosunku do Naśladowania

Teresa chce kochać. Po pierwsze kochać, po drugie dopiero cierpieć. To postęp od czasów Tomasza. Chce cierpieć z miłości, a nawet radować się z miłości. Kolejny krok naprzód: można radować się z miłości! Jednak lepiej trzymać się wskazówek mistrza Tomasza i uważać cierpienie za lepsze niż radowanie: „będę śpiewać (Jezusowi) nawet wtedy, gdy będę musiała zbierać moje kwiaty polne wśród cierni, a mój śpiew będzie tym bardziej melodyjny, im bardziej kolce będą długie i kłujące”. (M 4)

Teresa próbuje przezwyciężyć niektóre argumenty Naśladowania. Uznaje wartość związków międzyludzkich, kocha czule rodzone siostry. Uważa, że Jezus chce, aby dzielić się miłością z ludźmi, a nie odcinać się zupełnie od świata.  Co prawda bardzo uważa, aby miłość, którą darzy siostry była „duchowa”, a nie „ziemska”, ale już zauważa sprzeczność Naśladowania z Ewangelią. Opisuje na przykład, jak mocno musiała walczyć z sobą, gdy chciała wejść pogadać w celi z jakąś szczególnie lubianą siostrą. Musiała się bardzo powstrzymywać, aby tego nie zrobić i była z siebie dumna, że jej się udało „odmówić sobie pociechy serca”, za co spodziewała się otrzymać nagrodę. Pogaduszki z koleżanką uważała za przejaw „miłości egoistycznej i bezowocnej”. Mamy tu wyraźny wpływ Tomasza (przyjaźń nie ma sensu, trzeba zacisnąć zęby i dzielnie walczyć o nagrodę). Widać tu dokładnie, jak dużo energii psychicznej pochłania walka z naturalnymi pragnieniami. Z drugiej strony Teresa zauważa, że miłość do Jezusa pogłębia jej miłość do sióstr. Nie ma tu już drastycznego przeciwstawienia miłości wiecznej i ziemskiej, jak u Tomasza czy Klimaka. „Czuję to, że kiedy jestem miłosierna, to sam Jezus działa we mnie; im bardziej jestem z nim zjednoczona, tym bardziej również kocham wszystkie moje siostry”. (G 12) „Stałam się wyrozumiała dla słabości innych” (G13) „Chcę, aby moje myśli były zawsze miłosierne, gdyż Jezus powiedział: Nie sądźcie, abyście nie byli sądzeni” (G 13) „Zrozumiałam, że miłość bliźniego nie powinna zostać zamknięta w głębi mojego serca: Nikt, powiedział Jezus, nie zapala pochodni i nie stawia pod korcem, ale na świeczniku, aby świeciła wszystkim, którzy są w domu”. (G 12) Widać, że w miarę czytania Ewangelii Teresa porzuca teorie Tomasza, a zwraca się ku słowom Jezusa. Teresa widzi, że Jezus nie zalecał porzucania miłości „stworzeń”, ale coś wręcz przeciwnego: „Jezus mówi do nich (uczniów) z niewyrażalną czułością: Przykazanie nowe daję wam, abyście się wzajemnie miłowali, tak jak ja was umiłowałem, żebyście i wy tak się miłowali wzajemnie. Po tym poznać, że jesteście uczniami moimi, jeśli się będziecie wzajemnie miłowali”. (G 11)

Podobnie widać u Teresy większą tolerancję dla własnych błędów, choć ma ona wielkie skłonności do skrupulatnego rozliczania się z każdego grzeszku, na wzór Tomasza. Tak samo drobiazgowo i surowo postępuje wobec powierzonych jej nowicjuszek. „To, co mnie nadzwyczaj kosztuje to zauważanie błędów, najmniejszych niedoskonałości i wydawanie im śmiertelnej walki. … Jestem jak strażnik obserwujący nieprzyjaciela z najwyższej wieżyczki warownego zamku. Nic nie umyka przed moim spojrzeniem… Tysiąc razy wolałabym wysłuchiwać uwag niż robić je innym, ale czuję, że jest rzeczą bardzo konieczną, aby to było dla mnie cierpieniem, gdyż kiedy działa się pod wpływem natury, jest niemożliwe, aby dusza, której się chce ukazać jej wady, zrozumiała swoje błędy” (G 23) Teresa zatem biega czujnie za mniszkami, przemawia do nich surowym tonem, wytyka im niedoskonałości. Robi to jednak w swoim przekonaniu z miłości. Pisze, że ją to wiele kosztuje, ponieważ widocznie robi to wbrew sobie i wolałaby przemawiać do nich bardziej serdecznie, zamiast ciągle upominać. Widzimy tutaj znów koszty psychiczne zachowań wbrew sobie. Z drugiej strony Teresa zdobywa się jednak na pewną pobłażliwość, akceptuje swą „małość”, bezsilność i niedoskonałość. Zaczyna rozumieć, że Bóg zbawia nas nie za czyny, ale z miłości. „Jezus nie wymaga wielkich czynów, ale jedynie zawierzenia i wdzięczności” (M 1) „Spodobało się Jezusowi, by pokazać mi jedyną drogę, która prowadzi do tego ognia Boskiego, tą drogą jest zawierzenie małego dziecka, które bez obawy zasypia w ramionach swego Ojca… „Jeśli ktoś jest maluczki, niech przyjdzie do mnie” (M 1) Tak, Teresa odkryła dla siebie prawdy Ewangelii. Jednak twierdzenie, że jest z tego powodu wielkim odkrywcą, jest błędne. Te odkrycia zostały już dokonane przez św. Pawła, który twierdził, że zbawienie nasze nie w uczynkach, lecz w wierze, ufności, miłości. Tę samą prawdę chciał podkreślić Marcin Luter, gdy czuł się tak przytłoczony wizją Boga ścigającego nas za każde potknięcie, że przypomniał całemu chrześcijaństwu wielkiego Pawła i jego sola fide, sola gratia.

Postęp Teresy jest jednak zawsze połowiczny. Ona wyrywa się ku wolności, ale nigdy nie pofrunie, bo ściąga ją na ziemię nieszczęsny Tomasz a Kempis.

Oblubienica Jezusa

Przed wstąpieniem do zakonu (w wieku około 15 lat) Teresa czuje się „małą narzeczoną Jezusa”, co poprawia jej humor. Po wstąpieniu do zakonu zostaje Jego „Oblubienicą”. Dziwny dla mnie jest ten motyw narzeczeństwa i małżeństwa z Jezusem.  Teresa wydaje mi się dzieckiem, dziewczynką, nastolatką marzącą o pierwszej miłości, pocałunkach i trzymaniu za rękę, o czułości, byciu kimś wyjątkowym. Jak można być kimś bardziej wyjątkowym niż oblubienicą (żoną!) Jezusa?  Pozostawiwszy wszelkie możliwości prawdziwego zamążpójścia „w świecie”, Teresa musi jakoś zastępczo zaspokoić swoją potrzebę związku z mężczyzną, posiadania rodziny. Teresa układa bardzo dziwaczne i infantylne zaproszenie na swój ślub z Jezusem, na wzór zaproszeń typowych dla ówczesnych zwyczajów:

„Wszechmogący Bóg, Stwórca Nieba i ziemi, Panujący Władca Świata i Bardzo chwalebna Maryja Panna, Królowa Dworu niebieskiego, uprzejmie zawiadamiają o Zaślubinach swojego Czcigodnego Syna, Jezusa, Króla Królów i Pana panów, z panną Teresą Martin, obecnie Damą i Księżniczką królestw wniesionych w posagu przez jej Boskiego Oblubieńca, a mianowicie: Dziecięctwa Jezusa i Jego męki, ponieważ jej szlacheckie tytuły to: od Dzieciątka Jezus i Najświętszego Oblicza.

Pan Ludwik Martin, Właściciel i Pan nad posiadłościami Cierpienia i Upokorzenia i Pani Martin, Księżna i Dama Dworu Niebieskiego, uprzejmie zawiadamiają o Zaślubinach swojej Córki, Teresy, z Jezusem, Słowem Bożym, drugą Osobą Godnej uwielbienia Trójcy, który za sprawą Ducha Świętego stał się Człowiekiem i Synem Maryi, Królowej Niebios” (A 77)

Mam nieprzyjemne uczucie mdłości czytając to zaproszenie. Wydaje mi się ono poniekąd bluźnierstwem, ale nie podam Teresy do sądu o obrazę moich uczuć religijnych. Cóż tu mamy? Jednoczesne wywyższenie i poniżenie Teresy. Wiele odniesień do wszechmocy, panowania, władzy królewskiej. Z drugiej strony, zwłaszcza w odniesieniu do swego ojca, Teresa wspomina cierpienie i upokorzenie. Pomieszanie dwóch światów, które nie wypada przekonująco. Świat mocy i władzy pomieszany ze światem cierpienia i upokorzenia. Bóg kojarzony z mocą, człowiek z cierpieniem. Chrystus – Bóg biorąc za żonę Teresę zrównuje ją niejako z sobą samym, dodaje jej własnej boskiej godności. Teresa nabiera przez to poczucia wartości. Cała ta okropnie nadęta, mieszczańska forma tego zaproszenia jest dla mnie niestrawna intelektualnie i psychicznie. Trzeba jednak pamiętać, że Teresa była tylko rozentuzjazmowaną nastolatką, w której buzowały hormony i która musiała dać jakoś upust swemu pragnieniu miłości, bycia zakochaną i uwielbianą.

Mechanizmy obronne

Teresa stosuje całą gamę mechanizmów obronnych, które chronią jej osobowość w sytuacji, kiedy nie potrafi poradzić sobie z lękiem czy frustracją. Pojawiające się w życiu ból lub lęk należy traktować jako znaki ostrzegawcze. Zdrowa osobowość reaguje wtedy ucieczką lub walką. Podjęta aktywność zmniejsza lęk, natomiast niemożność jej podjęcia – powiększa lęk. W przypadku Teresy reakcje ucieczki lub walki nie wchodziły w grę: z zakonu uciec nie mogła związana ślubami, przeciwstawić się i walczyć z przełożonymi także nie mogła, chcąc być wierna zakonnemu posłuszeństwu. Podkreślała na każdym kroku swą małość i słabość, zatem nie czuła się na siłach zareagować na ból i lęk. Co przysparzało jej bólu? Na pewno surowość przełożonych i upokarzanie. Brak ludzkiej czułości i wsparcia. Czego się bała? Bała się, że nie będzie kochana. Trzykrotnie utraciła najbliższe osoby darzące ją miłością i wsparciem. Bała się, że już zawsze będzie opuszczana przez ludzi. Bała się także zranienia przez osoby, które darzyła sympatią, a które mogły jej nie odwzajemnić. Bała się potępienia przez własne sumienie. Był okres, gdy bardzo boleśnie przeżywała każde swoje najdrobniejsze niedociągnięcie moralne. Teresa przeżywała też frustracje z racji niemożności zaspokojenia swych ambicji w zakonie. Pragnęła się uczyć, wyjechać na misje, głosić Ewangelię. Żadna z tych potrzeb nie miała szansy zrealizować się w jej życiu.

Teresa stosowała wiele psychicznych mechanizmów obronnych, aby uporać się z bólem i lękiem. Najważniejszym z nich jest mechanizm sublimacji lęku i cierpienia. Uczucia te uwznioślała ona w tym sensie, że nadawała im ważny cel (zbawianie dusz) oraz kierowała je ku ważnej osobie (poświęcała Bogu). Dzięki temu uzyskiwała choćby w niewielkim stopniu zaspokojenie swych instynktownych dążeń.

Innym mechanizmem było fantazjowanie, jak w przypadku jej ślubu z Jezusem. Takie fantazjowanie jest sposobem dostarczenia sobie zastępczej gratyfikacji, jeśli rzeczywiste pragnienia nie mogą być spełnione.  Można przypuszczać, że chodziło tu o pragnienie związku z mężczyzną, założenia rodziny.

Teresa stosowała też racjonalizację, gdy wmawiała sobie, że przykre odczucia, których doświadczała są w rzeczywistości przyjemne. Ten typ racjonalizacji ma specjalną nazwę: „słodkie cytryny”. Nosi też nazwę „pozytywnego myślenia”. Teresa nie chciała cierpieć, ale jeśli już cierpi i nic poradzić na to nie może, to przekona siebie, że cierpienie jest dobre i daje jej radość.

Teresa była świadoma wielkiej surowości przełożonej, ale ponieważ nie umiałaby sobie poradzić z takim faktem, postanowiła zaprzeczyć mu i uznać surowość Matki za przejaw miłości. Kiedy jeszcze doda do tego, jak bardzo tą Matkę kocha, nie musi radzić sobie z wątpliwościami typu: „Co ja tutaj robię?”, „Dlaczego nie dostaję tu miłości?”, „Czy na pewno dobrze zrobiłam idąc do zakonu?” itd, itp.

Ważnym mechanizmem jest także identyfikacja: upodobnianie się do kogoś innego (Jezusa), utożsamianie z nim, przejmowanie jego myśli, celów i zachowań. Identyfikując się z inną, w naszym pojęciu godną podziwu osobą, w sposób pośredni zaspokajamy swe aspiracje i cele życiowe.

Mechanizmy obronne zmniejszają napięcie lękowe, poczucie winy, umożliwiają utrzymanie dobrego mniemania o sobie i zwiększają poczucie bezpieczeństwa. Jeśli stosowanie mechanizmów obronnych z umiarem jest powszechne i korzystne, to popadnięcie w przesadę hamuje rozwój psychiczny, ponieważ stosowane w nadmiarze mechanizmy obronne zużywają energię psychiczną na obronę przed lękiem, podczas gdy energia ta mogłaby być zużyta na twórczy rozwój osobowości. Teresie zabroniona była aktywna reakcja na ból i lęk, zatem pozostawała jej bierność.

Teresa geniuszem teologii?

Wielu ludzi, na przykład Jan Paweł II, widzi w Teresie geniusza teologii. Jej doktrynę „małej drogi” nazwał papież niezwykłą. Jedyna jej niezwykłość polega według mnie na przełamaniu (fałszywej) idei zbawczego cierpienia. Teresa nie robi tego wprost, wtedy papież wcale by się z nią nie zgodził, gdyż wierzył w pożytki z cierpień. Teresie jednak do pewnego stopnia udaje się uciec od mechanizmów obronnych, które nadawały wartość lękowi i cierpieniu. Udaje jej się to dzięki ufności i miłości. W jej pismach nie przeczytamy jednak nigdzie, że przekreśla to, co napisała o swym pragnieniu i wartości cierpień. Być może umarła za młodo, aby to zrozumieć. Być może nie miała odwagi przeciwstawić się ideologii Naśladowania, była wszak tylko małym słabym ptaszkiem.

Antoni Kępiński w swej fascynującej książce Lęk tak opisuje uwolnienie się od lęku: „Rozwój kultury szedł w kierunku sublimacji lęku. Przedmiot lęku stawał się coraz świętszy i doskonalszy. Bóg Starego Testamentu jest groźny, budzi lęk; teologiczna rewolucja chrystianizmu polegała, jak się zdaje, przede wszystkim na tym, że Bóg stał sie miłością. Lęk został zredukowany przez miłość. Dzięki cywilizacji zdobywamy świat podporządkowując go sobie, dzięki kulturze zbliżamy się do niego przez jego uświęcenie i ukochanie. Cywilizacja – to władza nad światem, kultura – to miłość do świata” (A. Kępiński Lęk, s. 217)

Teresa odkrywa w końcu, że jej powołaniem jest miłość. „Zrozumiałam, że miłość zawiera wszystkie powołania, że miłość jest wszystkim, obejmuje wszystkie czasy i wszystkie miejsca…. jednym słowem jest wieczna!” (M 3)

Teresie przypisywana jest zatem rewolucja dawno dokonana przez chrześcijaństwo, przez Jezusa i św. Pawła. Rewolucja ta jednak została zapomniana i odrzucona przy pomocy dzieł takich jak „Naśladowanie Chrystusa” czy „Drabina raju”. Teresa po prostu miała na tyle inteligencji i przenikliwości, była tak wykończona cierpieniem i umęczona przez lęki, że odrzucała całą tę ideologię cierpienia zwracając się ku miłości, próbując ufać i mieć nadzieję. To odrzucenie jednak nie dokonało się całkiem świadomie, dlatego nie jest wprost wyrażone w jej tekstach. Podobnie jak Teresa nie pisze, że stosuje mechanizmy obronne, tak samo nie pisze, że je odrzuca, bo znalazła miłość. Ale tak właśnie jest. Dlatego też ci, którzy zapomnieli bądź nie uświadamiali sobie przesłania Boga miłości widzą Teresę jako prorokinię i odkrywczynię. Odkryła ona jednak tak naprawdę tylko znane od dawna lądy miłości i ufności. Znane także, wbrew potocznym opiniom, także przez ludzi Starego Testamentu. Ten, kto prawdziwie pojął Ewangelię, nie dojrzy w Teresie żadnych niezwykłości.

Teresa niewątpliwie przechodzi pewną wewnętrzną ewolucję, która prowadzi do odkrycia małej drogi. Od wczesnej młodości jej umysł był zdeterminowany przez Naśladowanie. Kiedy zaczyna czytać Ewangelie, Naśladowanie traci (niestety tylko do pewnego stopnia) swój blask. Przełamanie nawyków myślowych ukształtowanych przez Tomasza jest tą ewolucją Teresy. Odkrycie bezinteresownej miłości Boga do człowieka pokonującej lęk jest uwieńczeniem tej ewolucji. Mała, łatwa, krótka droga – polega nie na wysiłkach osobistych, nie na walce, ale na zaufaniu łasce. Teresa rozumie, że nie musi się wysilać i śpieszyć w wyścigach jak Klimak. Nie musi nic robić, bo do nieba zaniesie ją w swych ramionach Jezus. Przypomina zatem zapomniane przesłanie dobrej nowiny. Nie jest to jednak żadna rewolucja, żaden geniusz. Zwłaszcza, że jej pisma pełne są sprzeczności: zaufanie, a jednak lęk przed karą, miłość do stworzeń, ale tylko „duchowa”, miłość najważniejsza, ale osiągana przez cierpienie. Teresa nie idzie na całość. Widać to zresztą w jej wielkim wpływie na dalsze pokolenia kobiet, które zaadoptowały z jej pism głównie te rzeczy, które afirmują cierpienie, innymi słowy spadek po Tomaszu i Klimaku nie przepadł niestety dzięki Teresie.

„Mała droga” Teresy jako dziecinna wersja teologii św. Pawła

Na czym polega jej „mała droga”, uważana przez niektórych za genialną doktrynę? Oddajmy głos Teresie.

Teresa mówi Jezusowi: „Tu na ziemi nie mogę pojąć większego bezmiaru miłości niż ten, którym spodobało ci się obdarzyć mnie za darmo bez żadnej zasługi z mojej strony”. (G 35) Teresa czuje, że miłość Boga jest bezinteresowna i że nie można i nie trzeba na nią zasługiwać. W porównaniu z drabiną do raju, po której wspinał się mozolnie Klimak, Teresa daje sobie pozwolenie na odpoczynek i daje się po prostu ogarnąć Boskiej miłości. Jednakże geniusz tego odkrycia jest wątpliwy, ponieważ to samo mówił św. Paweł.

Kolejna „polemika” Teresy z Klimakiem: „Ach, gdyby wszystkie dusze słabe i niedoskonałe czuły to, co czuje najmniejsza ze wszystkich dusz, dusza twojej Tereski, ani jedna nie traciłaby nadziei, że dojdzie do szczytu góry miłości, gdyż Jezus nie wymaga wielkich czynów, ale jedynie zawierzenia i wdzięczności….. Oto wszystko, czego Jezus domaga się od nas, wcale nie potrzebuje naszych dzieł, ale jedynie naszej miłości”. (M 1) Znów widzimy tutaj powtórzenie tego, co św. Paweł pisał 2000 lat temu.

Teresa podkreśla rolę wiary, która pozwala człowiekowi spokojnie i ufnie powierzyć się Bogu. „Spodobało się Jezusowi, by pokazać mi jedyną drogę, która prowadzi do tego ognia Boskiego, tą drogą jest zawierzenie małego dziecka, które bez obawy zasypia w ramionach swojego Ojca” (M 1)

Czy jednak wiara ta nie była podstawą St. Testamentu? Czyż Abraham nie jest stawiany za przykład wiary doskonałej, wiary wbrew wszystkiemu? Czyż Hiob nie wołał, że nawet jeśli umrze, wiary nie straci?

Co robi Teresa widząc swą słabość i grzeszność? Zamiast wzorem Klimaka karać siebie za to, poniżać, jęczeć i płakać, ona pisze tak: „zamiast schować się w kącie, żeby opłakiwać swą nędzę i umrzeć z żalu, ptaszek obraca się ku swojemu Ukochanemu Słońcu”. (M5) Teresa cytuje św. Mateusza: Jezus przyszedł do grzeszników, nie do sprawiedliwych. To daje jej moc zaufania Panu, zapomnienia o swoich grzechach, odczucia przebaczenia, którym obdarza nas Bóg przez Jezusa Chrystusa. To samo mówił oczywiście św. Paweł .

Teresa chce uciec od teologii lęku: „Ach! Pan jest dla mnie tak dobry, że jest rzeczą niemożliwą, abym się go bała”. (G 31) „Wydaje mi się, że gdyby wszystkie stworzenia miały te same łaski, co ja, Dobry Bóg nie budziłby w nikim lęku, ale byłby kochany do szaleństwa i to z miłości, a nie drżąc ze strachu, nigdy żadna dusza nie zgodziłaby się sprawiać Mu przykrości”. (A 83) Teresa widzi, że miłość jest najlepszą motywacją do dobra. Odrzuca strach, którym przecież motywowali się chętnie św. Augustyn, Klimak czy Tomasz a Kempis.

Teresa widzi i akceptuje swe niedoskonałości. Nie potępia się za nie nieustannie i nie porównuje do niedościgłego ideału. Uważa swą drogę zdania się na Boga za „małą, bardzo prostą, bardzo krótką, małą zupełnie nową drogę”. (G 2) Dlaczego mała? Ponieważ Teresa widocznie uważała drogę wysiłków w stylu drabiny raju za drogę dużą. Zatem brak osobistego wysiłku nazywa drogą małą. Zamiast wspinać się mozolnie po drabinie cnót, ona chce jechać do Nieba windą, którą są ramiona Jezusa. Droga prosta  – rzeczywiście w jej drodze chodzi tylko o jedno, o zaufanie. Nie trzeba rozdrabniać się na dziesiątki celów poszczególnych, ale należy skoncentrować się na tym jednym jedynym, czego potrzeba do zbawienia. Krótka – ponieważ Jezus weźmie ją do Nieba zapewne szybciej, niżby to zdołała sama uczynić. Zupełnie nowa – tutaj już mam wątpliwości. Nie jest to bowiem droga zupełnie nowa w chrześcijaństwie, jak już wcześniej starałam się pokazać. Może jest nowa dla Teresy, dla mentalności zakonnej tamtych czasów.

Teresa schodzi również nieco ze ścieżki cierpienia. „Również nie pragnę już cierpienia, ani śmierci, chociaż kocham jedno i drugie, ale pociąga mnie sama tylko miłość…. Przez długi czas ich pragnęłam; posiadałam cierpienie i już sądziłam, że dotykam brzegu Nieba, pomyślałam, że kwiatuszek zostanie zerwany w wiośnie swojego życia… teraz prowadzi mnie jedynie zawierzenie, nie mam żadnej innej busoli”. (A 83) Jednak mimo takich deklaracji, cierpienie będzie nadal bardzo ważnym elementem drogi duchowej Teresy.

Wydaje się, że Teresa mogła nieco przekroczyć drogę dyktowaną przez Naśladowanie czy Klimaka, ponieważ czytała uważnie Pismo Święte. W przeciwieństwie do swojej następczyni Faustyny, niestety, która pozostała uwikłana w swe konflikty bez szansy na jakąkolwiek drogę wyjścia.

O co chodziło św. Pawłowi? Przeanalizujemy jego listy, aby zrozumieć, co dla niego było istotą chrześcijaństwa. Chcę tu pokazać, że świętej Teresie przypisuje się w istocie geniusz św. Pawła.  Wersja chrześcijaństwa Teresy jest w istocie mniej przekonująca i bardziej infantylna niż wersja św. Pawła. Ale być może jej prostszy język bardziej trafia do ludzi, którzy nie rozumieją św. Pawła. Dla mnie na początku św. Paweł był wielką zagadką. I cały czas nią jest. Ciągle próbuję ją rozwikłać. Oto co wynika z moich przemyśleń.

Paweł rozpoczyna swe rozważania w Liście do Rzymian od stwierdzenia powszechnej grzeszności ludzi, ich zniewolenia grzechem i potrzeby usprawiedliwienia, czyli przebłagania gniewu Boga. Grzech dotyka każdego człowieka, stwierdzamy z ulgą, że takie jest kosmiczne prawo, które Augustyn nazwał później grzechem pierworodnym. Z ulgą, ponieważ możemy przestać spodziewać się po sobie nadzwyczajnych wyczynów, doskonałości. Przebłaganie Bożego gniewu, odwołanie Bożej kary następowało w judaizmie poprzez przestrzeganie Prawa oraz składanie ofiar. Paweł odrzuca obydwie te metody, wskazując w zamian metodę chrześcijańską. Według Pawła, spełnianie wymogów Prawa nie może dać nam zbawienia. Prawo daje nam tylko większą znajomość (świadomość) grzechu, ale nie ma mocy wyzwolenia nas z niewoli grzechu. Przez Chrystusa ujawniła się sprawiedliwość Boża niezależna od Prawa. Tą sprawiedliwością jest usprawiedliwienie ludzi przez wiarę w Jezusa Chrystusa. Bóg uznaje za sprawiedliwe usprawiedliwienie człowieka. Nie karanie! Ta nowa Boża sprawiedliwość wyraża się odpuszczeniem grzechów. Usprawiedliwić znaczy też zrozumieć i wybaczyć. Bóg widzi, że człowiek jest uwikłany i uzależniony od zła. Rozumie tą słabość ludzkiej natury i dlatego, rozumiejąc, wybacza. Posyła nam Swego Syna, abyśmy w to Jego zrozumienie i przebaczenie uwierzyli.

A więc dla Pawła Boża sprawiedliwość nie wyraża się w karze, ale w usprawiedliwieniu, przebaczeniu, zgładzeniu grzechów i win, nieliczeniu ich. Ten cały cud dokonuje się dzięki wierze w Jezusa Chrystusa. „Dostępuję usprawiedliwienia darmo, z Jego łaski, przez odkupienie, które jest w Jezusie Chrystusie. Jego to ustanowił Bóg narzędziem przebłagania przez wiarę mocą Jego krwi”. Co to znaczy wierzyć w Chrystusa? Paweł podaje przykład Abrahama, który „Jemu uwierzył jako Temu, który ożywia umarłych i to, co nie istnieje, powołuje do istnienia”. Abraham uwierzył Bogu i zostało mu to poczytane za sprawiedliwość. Tak samo chrześcijaninowi wiara jest poczytana za sprawiedliwość. „Abraham wbrew nadziei uwierzył nadziei”. Wiara Abrahama oznaczała przede wszystkim zaufanie. Abraham wierzył Bogu, że Ten spełni wszystkie swoje nieprawdopodobne obietnice, a mianowicie, że „Abraham będzie ojcem wielu”. Chrześcijańska wiara oznacza raczej wiarę „komuś”, a nie „w coś”. Wiara „w coś” może przekształcić się w wiarę „komuś”. Jednak to wiara „komuś” jest najważniejsza. Wierzymy Bogu, że:

  • Sprzyja nam, pomaga nam, chce dla nas dobra i szczęścia
  • Możemy bezpiecznie i bez lęku powiedzieć Mu wszystko
  • Nie potępia nas, ale wszystko wybacza
  • Ma moc nas uwolnić od zła wszelkiego
  • Zrobi wszystko, aby nas uratować
  • Jesteśmy dla Niego ważni i wartościowi
  • Z Nim wszystko będzie dobrze
  • Nie rozpacz ma w naszym życiu ostatnie słowo, ale nadzieja
  • Jego łaska i miłość nie wyczerpują się nigdy

Jezus „został wydany za nasze grzechy i wskrzeszony z martwych dla naszego usprawiedliwienia”. Gniew Boży nie dotknie już grzeszników, ponieważ przez śmierć i zmartwychwstanie Jezusa jesteśmy pojednani z Bogiem. Jak Jezus dokonał tego pojednania, tego anulowania kary? Prawo „grzech-kara” zostaje przez Jezusa przekreślone. Można uznać, że Jezus zdjął karę z nas i przyjął ją na siebie. On sam odczuł konsekwencje naszych win i zapłacił za nie swym cierpieniem. Paweł mówi, że Jezus stał się dla nas grzechem i przekleństwem. Umierając, zadał śmierć grzechowi i przekleństwu. Bóg wcielił się w człowieka, a na krzyżu w jego grzech. Wraz ze śmiercią Boga nastąpiła śmierć grzechu i przekleństwa. Jeśli może umrzeć Bóg nieśmiertelny, to może umrzeć też grzech. Oto stare pojęcie sprawiedliwości „grzech-kara” jest zastąpione nowym „grzech-przebaczenie-przemienienie”. Dlaczego jest to lepsza, efektywniejsza  sprawiedliwość? Ponieważ kara w znaczeniu odpłaty raczej nie prowadzi do przemiany człowieka, do metanoi, a przebaczenie jak najbardziej. Przebaczenie wzbudza miłość, gdy tymczasem kara rodzi gniew i lęk. Tylko człowiek kochany może stać się człowiekiem kochającym. Nie człowiek karany. Kara zatrzymuje rozwój człowieka, natomiast przebaczenie i akceptacja – wspomagają. W zbawieniu bowiem chodzi o rozwój w kierunku upodobnienia się do Chrystusa.

Nasza nadzieja ma swoje podstawy w doświadczeniach Jezusa. Jezus jest pierwowzorem każdego człowieka. „Zostaliśmy z Nim pogrzebani, abyśmy i my wkroczyli w nowe życie – jak Chrystus powstał z martwych dzięki chwale Ojca”. Tak jak Chrystus, przechodzimy ze śmierci do życia. Tak jak połączył nas śmiertelny los człowieka, tak połączy nas zmartwychwstanie. Stary człowiek umiera, rodzi się nowy. To wszystko dzieje się dzięki Chrystusowi – narzędziu przebłagania. Trzeba jak gdyby wejść w Chrystusa, schronić się w Nim, jak w bezpiecznej łódce, która przeniesie nas na drugą stronę rzeki, do życia wiecznego. Chrystus jest naszą Paschą – przejściem. Tylko schronieni w łódce – Chrystusie możemy bezpiecznie przejść przez śmierć. Jak to zrobić? Paweł chyba mówi, że tylko przez wiarę i łaskę. Bóg daje nam tą możliwość darmo, niczego nie wymaga prócz wiary. Boże miłosierdzie to jest właśnie to bezpieczne schronienie w Bogu, przez które unikamy konsekwencji grzechu i pokonujemy śmierć. A właściwie nie pokonujemy sami, ale dajemy się Bogu chronić przed karą i śmiercią.

Paweł uczy, że Jezus Chrystus wyzwolił nas spod prawa grzechu. Bóg potrafi dokonać tego, czego nie potrafi człowiek. Paweł mówi: jestem słaby i grzeszny, sam się nie wyzwolę z grzechu. Ale dobra nowina jest taka, że to Bóg nas wyzwala darmo, bez wysiłków, bez walki, bez cierpień. On nam gwarantuje bezpieczne przejście i zbawienie. Jeśli Mu uwierzymy.

Czy zatem widzimy, że geniuszem był naprawdę św. Paweł, a św. Teresa po prostu powtarza inaczej jego przesłanie? Inaczej, gorzej, a w dodatku z wieloma zastrzeżeniami, których Paweł nie wylicza.

Czyż ten jeden cytat z Listu do Efezjan nie ma więcej treści i siły niż całe Dzieje duszy?

„A Bóg, będąc bogaty w miłosierdzie, przez wielką swą miłość, jaką nas umiłował, i to nas, umarłych na skutek występków, razem z Chrystusem przywrócił do życia. Łaską bowiem jesteście zbawieni. Razem też wskrzesił i posadził na wyżynach niebieskich – w Chrystusie Jezusie, aby w nadchodzących wiekach przemożne bogactwo jego łaski wykazać na przykładzie dobroci względem nas, w Chrystusie Jezusie. Łaską bowiem jesteście zbawieni przez wiarę. A to pochodzi nie od was, lecz jest darem Boga: nie z uczynków, aby się nikt nie chlubił”. (Ef 2, 4-10)

Uznanie Teresy za geniusza świadczy po prostu o tym, że Ewangelia jest do tej pory niezrozumiana przez chrześcijan.

Droga chrześcijaństwa od lęku ku nadziei

Jeśli by wyobrazić sobie wektor z początkiem w absolutnym lęku, a końcem w absolutnej nadziei, to poszczególnych chrześcijan można by przyporządkować do określonego punktu na tym wektorze. Kto by znalazł się na samym początku drogi od lęku ku nadziei? Tacy ludzie, jak Klimak, Tomasz a Kempis, św. Faustyna, św. Augustyn. Pośrodku wektora można by dać miejsce św. Teresie. Blisko nadziei plasuje się św. Paweł, Grzegorz z Nyssy, Juliana z Norwich. Końcem wektora jest oczywiście Chrystus, w którym nadzieja osiąga spełnienie w zbawieniu.

Chrześcijaństwo zmienia się w zależności od tego, przez kogo jest interpretowane, a zwłaszcza w zależności od tego, gdzie znajduje się interpretator na wektorze: czy blisko lęku, czy blisko nadziei. Zaś to wewnętrzne nastawienie w kierunku lęku lub nadziei to sprawa bardzo złożona, uzależniona od czynników psychologicznych, społecznych, ekonomicznych, kulturowych. Religia ma moc popychania ludzi od lęku w stronę nadziei. Zakładam tutaj, że nadzieja jest blisko Boga, natomiast lęk – daleko. Zakładam, że ci bliżsi nadziei są bliżej Boga. Tak to wygląda na wektorze. Ale nie z punktu widzenia Boga, który nie szereguje ludzi wektorowo. Bóg nie pozwala człowiekowi zatracić się w piekle absolutnego lęku. Absolutny lęk musi zawierać w sobie zatem jakiś zaczątek absolutnej nadziei.

Piekielny dramat Faustyny

Moje wątpliwości co do autentyczności objawień św. Faustyny zaczęły się wtedy, kiedy bez powodzenia próbowałam przebrnąć przez jej Dzienniczek. Lektura ta była dla mnie przerażająca. Jezus objawiający się Faustynie ma niewiele wspólnego z Jezusem Ewangelii, a teologia Faustyny nie zawsze zgadza się z chrześcijaństwem. Ogólne przesłanie o miłosierdziu jest ze wszech miar słuszne, choć można mieć wątpliwości co do jakości tego miłosierdzia. Postać Faustyny wyłaniająca się z Dzienniczka to osobowość niedojrzała, żyjąca na dwóch przeciwstawnych biegunach: wielkości i nicości. Spróbuję to zjawisko wyjaśnić odwołując się do argumentów psychologicznych i teologicznych.

Nasze prawdziwe „ja”

Jedynie człowiek mający kontakt ze swoim prawdziwym „ja” może się rozwijać, żyć w pełni. Autentyczne „ja” jest żywotnym, niepowtarzalnym jądrem nas samych. Jeśli z jakichś powodów człowiek porzuca swą autentyczna osobowość, skazuje się na wwenętrzny konflikt i nieustającą walkę. Jakie mogą być przyczyny takiego odsunięcia się od samego siebie? Psychologowie szukają ich w doświadczeniach dzieciństwa, które musiało obfitować w negatywne przeżycia, które nie zostały w wystarczającym stopniu skompensowane przez pozytywne. Wrażliwe dziecko, doświadczając brutalności, upokorzeń, drwin, zaniedbań i chcąc to jakoś przetrwać, „utwardzało” swe serce, nie pozwalając mu na żadne „miękkie” uczucia.  Jeśli jego wysiłki w celu zapewnienia sobie komfortu psychicznego wielokrotnie spełzały na niczym, dziecko tłumiło w sobie wszelkie emocjonalne potrzeby. Zaczynało myśleć, że nie zdoła zaskarbić sobie nigdy przyjaznego uczucia i przestawało go pragnąć. Traciło nadzieję na szczęście bycia kochanym. Męka niezasługiwania na miłość jest ogromna. Dlatego człowiek próbuje stworzyć w sobie zafałszowane, nieautentyczne dumne „ja”, kwintesencję swoich aspiracji, wyraz zupełnej doskonałości i wielkości. To prosta droga do neurotycznego konfliktu, który ma dla człowieka tragiczne konsekwencje.

Co wiemy o dzieciństwie i młodości Faustyny? Z jej Dzienniczka niewiele. Zajrzyjmy zatem do jej biografii pióra Ewy Czaczkowskiej. Faustyna (naprawdę Helenka) jako dziecko żyła na wsi w wielkiej biedzie. Ukończywszy trzy klasy szkoły podstawowej pomagała rodzicom w gospodarstwie. Miała kilkoro rodzeństwa. Dzieliła z siostrami  jedną sukienkę nadającą się do pójścia w niedzielę do kościoła. W szkole dzieci wyśmiewały się z jej lichego przyodziewku. Była zdolną uczennicą. W domu chętnie czytała pobożne książki i lubiła opowiadać. Była wrażliwa na cierpienie zwierząt. Ojciec był srogi, bezwzględny i wymagający – tak zapamiętali go synowie. Nie liczył się z innymi – wyśpiewywał od świtu Godzinki nie zważając na to, że inni członkowie rodziny chcieli odpoczywać. Był pobożny (w sensie rytualnym), co nie przeszkadzało mu zachowywać się egocentrycznie. Kiedy pewnego wieczoru Helenka z siostrą wróciły późno z potańcówki, dostały mocną reprymendę. Ojciec twierdził, że córki przyniosły mu wstyd i hańbę. Musiało być naprawdę gorąco, skoro Helenka od tamtej pory postanawia, że „ojcu wstydu nie przyniesie, ale sławę i pociechę”. Dzieci chyba bały się ojca, zwłaszcza że nie stronił od bicia. Helenka chciała zadowolić ojca, zwłaszcza że była jego ulubienicą, najgrzeczniejszym dzieckiem. Rodzeństwo biło ją i dręczyło, „że ma łaskę u tatusia i mamusi”. Helenka radziła dzieciom, by były posłuszne, to i je tak samo ojciec będzie kochał. Posłuszeństwo pełniło w życiu Heleny ogromną rolę jako sposób na zdobycie miłości. Raz pokonała swe nadmierne skłonności do posłuszeństwa: poszła do zakonu wbrew woli rodziców. Na tym etapie nie do końca była jeszcze niewolnicą posłuszeństwa. Dopiero w zakonie jej wewnętrzne konflikty rozwinęły się na podatnym gruncie.

Wrażliwe i uzdolnione dziecko nie miało łatwego życia w takich warunkach. Przeciążona pracą od najmłodszych lat Helena pragnęła jakiejś ucieczki, jasnego punktu w swoim życiu. Być może gdyby dano jej takie możliwości, uczyłaby się dalej, studiowałaby Pismo Święte, zdobyła jakiś zawód. Niestety, te czasy były okrutne dla uzdolnionych dzieci z nizin społecznych. Helena mogła liczyć tylko na zawód służącej, piastunki do dzieci, źle opłacany i nie spełniający jej ambicji. Taką też pracę podjęła, gdy w wieku 16 lat opuściła dom rodzinny. Pracowała ciężko. Zawsze pociągały ją sprawy duchowe, myślała, że w zakonie będzie miała więcej czasu na poświęcanie się modlitwie i kontemplacji. Jednak jako siostra tzw. drugiego chóru większość dnia poświęcała na pracę fizyczną, a jej potrzeby duchowe pozostawały niezaspokojone. Nie stała się w życiu tym, czym mogła się stać. Czuła, że ma jakiś potencjał, ale nie umiała go zrealizować. Możemy przypuszczać, że miała w sobie na początku dużo wesołości i fantazji, współczucia i ciekawości świata. Dobrze pokierowana mogłaby stać się pisarką, wychowawcą. Kilka lektur i trzy klasy, a napisała jednak Dzienniczek, świadectwo o wielkiej sile wyrazu. Jedni widzą w Dzienniczku obraz świętości, inni obraz tragicznego konfliktu wewnętrznego, ale nie można mu odmówić wyrazistości.

Biorąc pod uwagę jej doświadczenia z dzieciństwa i młodości, jest możliwe, że Helena porzuciła swe autentyczne „ja” i całe życie zmagała się z tragicznymi konsekwencjami tego kroku.

Pogoń za wielkością

Osoby, które z różnorakich powodów nie mogą uzyskać pewności siebie oraz brak im poczucia własnej tożsamości, zaczynają tworzyć w wyobraźni wyidealizowany obraz samych siebie. Będą mogły wtedy być kimś znaczącym dla siebie samych i pomimo wewnętrznej słabości uzyskają poczucie siły i znaczenia. „W procesie tym (idealizacji) jednostka wyposaża siebie w nieograniczone moce i wybitne uzdolnienia. Staje się istotą bohaterską, geniuszem, najwspanialszym dawcą miłości, osobą świętą, bogiem. Idealizacja samego siebie zawsze pociąga za sobą samogloryfikację, dając jednostce bardzo jej potrzebne poczucie własnego znaczenia i wyższości nad innymi” (Karen Horney, Nerwica a rozwój człowieka[i], s. 16-17)

„Samoidealizacja gwarantuje nie tylko uwolnienie się od bolesnych i nieznośnych uczuć (od uczucia zagubienia, niepokoju, od poczucia mniejszej wartości i od wewnętrznego rozdwojenia), ale na dodatek oznacza w cudowny sposób osiągnięte poczucie spełnienia, obejmujące ją samą i jej życie”. (Horney, s. 19)

„Samoidealizacja nieuchronnie rozwija się w zespół dążeń o szerokim zakresie, co proponuję nazwać terminem dostosowanym do ich natury i rozmiaru – pogoń za wielkością”. (Horney, s. 20)

Wielkość tę można pragnąć osiągnąć w wielu dziedzinach, na przykład w sporcie, polityce, biznesie czy na polu religijnym. Pragnienie osiągania perfekcji równa się ambicji zostania wielkim świętym. Tragizm pogoni za wielkością tkwi w tym, że idealna postać, do której człowiek aspiruje, jest tworem jego wyobraźni. Neurotyk traci kontakt ze swoim prawdziwym „ja”, dąży do wielkości nie bacząc na własne dobro i interes. Droga do perfekcji skazana jest  z góry na porażkę, a pogoń za wielkością łączy się z ogromnymi kosztami psychicznymi. Jakże trudno bowiem utrzymać o sobie mniemanie, że jest się „osobistością o boskiej wszechmocy i wszechświatowym znaczeniu”.

„Cechą charakteryzującą wszelkie aspekty pogoni za wielkością jest wybitna i specyficzna rola wyobraźni, która jest ważnym narzędziem w procesie samoidealizacji”. (Horney, s. 28) Osoba goniąca za wielkością używa wyobraźni na każdym kroku, traktuje urojenia jak rzeczy realne. Niekiedy wyobrażenia te przyjmują formę wyimaginowanych rozmów z innymi osobami. „Najbardziej uderzającą cechą pogoni za wielkością jest to, że operuje ona w kategoriach fantastyki i nieograniczonych możliwości”. (Horney, s. 33)

„Wszelkiego rodzaju dążenia do gloryfikacji samego siebie odznaczają się wspólnym rysem sięgania po większą wiedzę, cnotę lub władzę, niż to bywa udziałem ludzkich istot. Są to dążenia do wartości absolutnych, nieograniczonych, nieskończonych. To, co byłoby poniżej absolutnej odwagi, mistrzostwa czy świętości, nie może pociągnąć neurotyka powodowanego obsesją pogoni za wielkością. Jest on tedy przeciwieństwem człowieka prawdziwie religijnego, dla którego tylko Bóg dysponuje nieograniczonymi możliwościami. Wersja neurotyka zaś brzmi: dla mnie nie ma rzeczy niemożliwych. Jego siła woli osiąga rozmiary magiczne” (Horney, s. 33)

Pokusa wielkości wynika z dążenia człowieka do tego co nieograniczone, najwyższe, a z drugiej strony z poszukiwania łatwego wyjścia z trudnej sytuacji. Karen Horney pisze, że Jezus i Budda doświadczali takich pokus, ale będąc silni duchowo, potrafili je odrzucić.

Czy mamy jakieś podstawy sądzić, że Faustyna cierpiała na pogoń za wielkością?

Faustyna fantazjuje na temat swej rzekomej wielkości. Czuje się wyróżniona przez jakąś tajemnicę, która ją „łączy z Panem”. Nie wie o niej nikt, nawet aniołowie. „Ta tajemnica wyróżnia mnie od innych dusz tu na ziemi i w wieczności” pisze Faustyna. Umie ona także wielbić Boga najlepiej na świecie: „wielbię Boga Ojca naszego tak, jak Go jeszcze żadna dusza nie wielbiła”. Na jej skromnych barkach spoczywa los świata: „w tych chwilach zdaje mi się, że cały świat ode mnie zależy”. Uważa się Faustyna za Hostię miłą Ojcu, która jest „ochłodą dla udręczonego serca” Jezusa. Jest pewna, że osiągnie świętość, a raczej już ją osiągnęła. Jezus zapewnia ją, że „ma wyłączne prawo do Jego miłosierdzia”. Ponadto Faustyna to władczyni świata: „są chwile, kiedy wszystko, cokolwiek istnieje na ziemi jest mi na usługi”, „wszystko, czy chce czy nie chce, służyć mi musi”. Faustyna potrafi również z pomocą koroneczki uciszyć burzę.

Jest także poetką, niemal wieszczką. Oto próbka jej poezji wychwalającej samą siebie (Dz 1735):

O dziewico, śliczny kwiecie,

Już niedługo pozostaniesz na tym świecie,

O, jak piękna śliczność twoja,

Ty – czysta oblubienico Moja.

 

Żadna liczba cię nie zliczy,

Jak jest drogi twój kwiat dziewiczy.

Twoja jasność niczym nieprzyćmiona,

Jest odważna, silna, niczym niezwyciężona.

 

Sam blask słońca południowego

Gaśnie i ciemnieje wobec serca dziewiczego.

Ponad dziewiczość nie widzę nic wielkiego,

Jest to kwiat wyjęty z Serca Bożego.

 

O, cicha dziewico, wonna różo,

Choć na ziemi krzyżów dużo,

Ani oko nie widziało, ani wstąpiło w myśl człowieka,

Co dziewicę w niebie czeka.

 

O dziewico, śnieżna lilio biała,

Ty żyjesz tylko dla Jezusa cała,

A w czystym kielichu serca twego

Jest przyjemne mieszkanie dla Boga samego.

 

O dziewico, hymnu twego nikt nie zaśpiewa,

W pieśni twojej miłość Boża się ukrywa,

Sami aniołowie nie pojmują,

Co dziewice Bogu wyśpiewują.

 

O dziewico, twój kwiat rajski

Przyćmiewa wszystkie tego świata blaski,

A choć cię świat pojąć nie może,

Jednak chyli swe czoło przed tobą w pokorze.

 

Choć droga dziewicy usłana cierniami,

A życie jej najeżone różnymi krzyżami,

Lecz któż tak mężny jak ona?

Nic jej nie złamie, jest niezwyciężona.

 

O dziewico, ziemski aniele,

Wielkość twa słynie w całym Kościele

Ty przed tabrnakulum trzymasz straż

I jak Serafin cała w miłość się zmieniasz.

 

Wiele tutaj mamy odniesień do rzekomej wielkości Faustyny. Jest ona piękną dziewicą, nieskończenie cenną z powodu swego dziewictwa. Jej dziewicze serce przyćmiewa blask słońca. Dziewiczość to coś najlepszego, poza nią nie ma nic wielkiego. Dziewicę w niebie będzie czekało coś wspaniałego. Czy Faustyna sugeruje tutaj, że nie-dziewice aż takich wspaniałości nie zaznają? Hymnu dziewicy nie mogą pojąć ani zaśpiewać nawet aniołowie, ponieważ tylko ona tak pięknie chwali Boga. Cały świat chyli przed nią czoło, choć pojąć jej nie może (prawdopodobnie dlatego, że takiej wielkości pojąć śmiertelnikom nie sposób). Mimo cierpień jest mężna, odważna, silna, niezwyciężona, nic jej nie złamie. Wielkość jej słynie w całym Kościele. Hymn ten jest chyba kwintesencją pogoni za wielkością i samogloryfikacji. Faustyna jest tutaj przedstawiona jako osoba stojąca znacznie powyżej ludzi i aniołów. Mówiąc, że zamienia się w miłość, porównuje się do Boga, który wszak jest miłością. Faustyna wywyższa się, aby się pocieszyć, aby nie załamywać się swoim prawdziwym „ja”, gdy nie dorasta do swego ideału: „O mój Jezu, Ty wiesz, że są chwile, gdzie nie mam ani myśli wzniosłych, ani polotu ducha; znoszę cierpliwie samą siebie i przyznaję, że to właśnie ja jestem, bo wszystko, co piękne jest łaską Bożą. Wtenczas upokarzam się głęboko i wzywam Twojej pomocy, a łaska nawiedzenia nie ociąga się z przyjściem do serca pokornego”. (Dz 1734)

Faustyna charakteryzuje się też wielką siłą duchową, ma moc krępowania karzących rąk Jezusa! Ona zatrzymuje Go w wymierzaniu kar i oto bezsilny Jezus „nie może już dochodzić sprawiedliwości”. Faustyna to prawdziwa siłaczka. Sam Jezus jej ulega.  Faustyna słyszy takie oto słowa Jezusa: „Gdybyś nie krępowała rąk moich, wiele kar spuściłbym na ziemię; córko moja, spojrzenie twoje rozbraja mój gniew; choć usta twoje milczą, wołasz do mnie tak potężnie, że jest poruszone niebo całe. Nie mogę uciec przed prośbą twoją, gdyż mnie nie ścigasz dalekiego, ale we własnym sercu swoim” (Dz 1722) Zatem Faustyna jest przekonana, że to jej zasługą jest miłosierdzie Jezusa dla biednych grzeszników.

Faustyna świadomie dąży do bycia wielką świętą „na ołtarzach”. Śni jej się św. Teresa z Lisieux, która mówi jej, że będzie w niebie. Faustyna dalej pyta, czy będzie świętą. Teresa potwierdza. Faustyna drąży dalej: ale czy taką świętą jak ona, na ołtarzach. Teresa potwierdza. W ten sposób Faustyna potwierdza słuszność obranej przez siebie strategii dążenia do wielkości.

Faustyna czerpała też poczucie wyższości z faktu bycia zakonnicą. Jej wizje świadczyły o wyższym statusie duchowieństwa w porównaniu z osobami świeckimi. Jezus mówi jej, że dusze zakonne są jak księżyc, a dusze wiernych chrześcijan jak gwiazdy. (Dz 424) Teraz musimy się zastanowić, czy Jezus miał na myśli wielkość księżyca i gwiazd widoczną z ziemi, czy też rzeczywistą. Jezus prawdziwy z pewnością wie, że gwiazdy są większe niż księżyc okrążający Ziemię. Ale Jezus Faustyny każe jej patrzeć w niebo i porównywać, co widzi. Faustyna nie miała chyba pojęcia o astronomii, więc zrozumiała, że porównanie do księżyca jest korzystne dla stanu duchownego.

Jezus traktuje Faustynę wyjątkowo. Dla niej błogosławi ziemi. (Dz 431). Dla niej chce stworzyć nowy świat, piękniejszy od tego istniejącego, w którym mogłaby zamieszkać. (Dz 587) Jezus z miłości ku niej zstąpił z nieba, dla niej żył, umarł i stworzył niebiosa! (Dz 853) A więc wcielenie, odkupienie i stworzenie nieba cały świat zawdzięcza Faustynie! Doprawdy fantazja przeogromna i irytująca.

Jezus mówi Faustynie, że jest świętą, kiedy tą ogarnia ją rozpacz i łka z powodu braku świętych w jej zgromadzeniu. (Dz 1650) Jezus chce poślubić Faustynę. (Dz 911) Czy lepszy narzeczony mógłby się jej przytrafić? Nie tylko Jezus ją wielbi, ale cała Trójca Święta ma w niej szczególne upodobanie. (Dz 955) Dalej zobaczymy, że z Trójcy wyłamuje się jednak Ojciec, przeciwko gniewowi którego walczy Faustyna. Chyba, że Ojciec upodobał sobie walkę z Faustyną, co jest bardzo prawdopodobne biorąc pod uwagę Jego skłonność do agresji.

W całym Dzienniczku są dziesiątki fragmentów świadczących o wielkim poczuciu wyższości siostry Faustyny nad całym światem oraz o jej samogloryfikacji. Zachęcam do lektury. Zapewniam, że jej fantazje o wielkości są nie do przebicia.

Konflikt między idealnym obrazem siebie a własną „nędzą”

Nieuniknione doświadczenie niedorastania do narzuconego sobie wyśrubowanego ideału jest przyczyną wewnętrznego rozdarcia i konfliktu. W którymś momencie człowiek rozpoznaje, że jego realne odbicie w lustrze nie jest takie, o jakim zwykle fantazjuje. Ta sprzeczność jest źródłem nieustających cierpień, napięć i frustracji.

Po pierwszym roku nowicjatu Faustyna zaczyna przeżywać wewnętrzne konflikty, które nazywa ciemnością duszy. Te cierpienia będą trwać przez półtora roku. Faustynie wydawało się, że w zakonie jej kontakt z Bogiem ulegnie pogłębieniu, że będzie tam naprawdę szczęśliwa. Tymczasem jej oczekiwania nie spełniły się W zakonie pracowała tak samo ciężko, jak w życiu świeckim. Miała mało czasu na zagłębianie się w modlitwie. Myślała, że potrzebny jest jej zakon bardziej kontemplacyjny. Ogarniał ją niepokój, że dokonała niewłaściwego wyboru. Nie miała odwagi sama podjąć decyzji. Bolesne oblicze Jezusa, które pojawiło się na firance, stało się dla niej odpowiedzią. Jezus stwierdził, że będzie bardzo cierpiał, jeśli Faustyna odejdzie z zakonu. Tę samą myśl potwierdził jej spowiednik. Faustyna była zadowolona, że to nie ona musiała podejmować decyzje, ale ktoś zrobił to za nią. Jest to typowe neurotyczne unikanie wysiłku i odpowiedzialności. Gdyby poszła za swoją intuicją, musiałaby stanąć twarzą w twarz ze swoim dlaszym życiem, podjąć trudne decyzje, skonfrontować się z wątpliwościami. Wolała złożyć odpowiedzialność na innych: Jezusa i spowiednika. Faustyna twierdzi, że od momentu podjęcia decyzji o zostaniu w zakonie czuła się zawsze szczęśliwa i zadowolona (Dz 18). Z dalszych jej notatek wiemy, jak bardzo była to nieprawda.

Czas ciemności duchowych był czasem szansy danej Faustynie na to, by nawiązała kontakt z samą sobą, spróbowała odnaleźć właściwe proporcje w swym życiu i przejąć za siebie odpowiedzialność. Tej szansy nie wykorzystała. Kto odmawia poznania siebie, skazany jest na cierpienie. I właśnie na cierpienie skazała samą siebie Faustyna. Nie chcąc jednak przyjąć tego do wiadomości, uznała, że to cierpienie jest czymś wielkim, jej wzniosłą misją, darem od Boga. Na czym polegały te ciemności duszy? Modlitwa nie dawała jej pociechy, ćwiczenia duchowe były dla niej wysiłkiem, ogarniał ją lęk. Zaczęła widzieć siebie jako „wielką nędzę”, co było powodem ogromnej frustracji, gdyż porównywała siebie do świętości Boga. Bała się perspektywy złożenia ślubów. Nie mogła skupić się na lekturze. Czuła się odrzucona od Boga. Przychodziły jej myśli o tym, że umartwienia i staranie o cnoty są bezużyteczne. Ogarniała ją rozpacz i śmiertelny lęk. Siły fizyczne opuszczały ją. Przeżywała męki na podobieństwo mąk piekielnych.

Przełożeni nie byli całkiem bez winy w utrzymywaniu złudnych przekonań Faustyny. Oto odpowiedzią przełożonej na te wszystkie cierpienia biednej mniszki było pocieszenie, że „Bóg przeznacza siostrę do wielkiej świętości. Jest to znak, że Bóg chce mieć siostrę w niebie bardzo blisko siebie” (Dz 23) Takie pocieszenie zaowocowało przekonaniem, że cierpienie jest planem Boga wobec Faustyny.

Udręki duchowe Faustyny były wielkie. Taka jest cena neurotycznego dążenia do wielkości. Faustyna czuje, że jej dusza kona, a Bóg sprawuje nad nią sąd sprawiedliwy, czuje, że jest ona „przedmiotem jego zapalczywości” (Dz 24) Za cóż to Bóg gniewa się na nią? Za to, że w swoich oczach nie dorasta do ideału świętości. Wszak w zakonie powinna czuć obecność Boga, powinna stawać się wzorem świętości. A tu nic – mroki i pokusy, poczucie niegodności i braku wartości. Zarówno jednak przekonanie Faustyny o swej wielkości, jak i o rzekomej nędzy, nie są prawdziwe. Faustyna po prostu nie dała sobie szansy znalezienia prawdziwej siebie. Dlatego przez całe życie przeżywała boleśnie obsesyjny konflikt między dwiema imaginacjami: wielkością i nędzą. „Piekło jakoby sprzysięgło się przeciwko mnie. Nienawiść straszna zaczęła wdzierać się do mojej duszy, nienawiść do wszystkiego, co święte i Boże. Zdawało mi się, że te udręki duszy mają być stałym udziałem mojego istnienia”. (Dz 25) I tak się stało. Udręki duszy i ciała towarzyszyły Faustynie do końca życia.

„Kiedy człowiek zawiera pakt z diabłem obiecującym mu wielkość i chwałę, musi się godzić na piekło – piekło we własnym wnętrzu”. (Horney, s. 197)

Oto dobitny przykład, jak przejawiał się ten konflikt w życiu Faustyny: oto przygotowuje się ona do odnowienia ślubów. „Nagle dusza moja została wtrącona w tak wielką ciemność wewnętrzną. Zamiast radości dusza moja napełniła się goryczą, a serce przebił mi ostry ból. Czułam się tak nędzną i niegodną tej łaski, i w uczuciu tej nędzy i niegodności nie ośmieliłabym się zbliżyć do stóp nawet najmłodszej postulantki, aby je ucałować. Widziałam je w duchu piękne i miłe Bogu, a siebie widziałam jako otchłań nędzy. Po skończonej nauce rzuciłam się do stóp Boga utajonego – wśród łez i bólu; rzuciłam się w morze miłosierdzia Bożego i tu dopiero doznałam ulgi i czułam, że cała wszechmoc Jego miłosierdzia ogarnęła mnie”. (Dz 1108)

Poczucie nędzy, niegodności, bycia kimś gorszym od innych powoduje u Faustyny chęć upokarzania się, łzy i ból. Ona po prostu nie dorasta (bo nie może) do swego ideału świętości. Ratuje ją przeczucie Bożej miłości ku niej. Jednak nigdy nie porzuci swej podwójnej osobowości i będzie na przemian raz świętą i doskonałą, a raz grzesznicą zasługującą na upokorzenia i karę.

Faustyna jest przewrażliwiona do granic możliwości na punkcie swej niedoskonałości. Oto dostrzega w sobie cień samowoli, rzuca się więc w proch przed majestatem Jezusa i sercem rozdartym przeprasza Go. (Dz 560) Nawet niewielkie uchybienia, cienie niedoskonałości rozdzierają jej serce i musi rzucać się i kajać straszliwie przed Jezusem. Ileż On musiał mieć do niej cierpliwości! Chodziła do Niego z każdym najmniejszym drobiazgiem, sama z siebie nic nie umiała załatwić, żadnej podjąć decyzji. Poczytywała to sobie za zasługę, gdyż uważała, że w ten sposób wyzbywa się swojej woli, a dzieje się tylko wola nieba.

Sam Jezus utwierdza ją w przekonaniu, że jest słabością i nicością. Jezus mówi do Faustyny: „Powiedz, że dałem mu poznać (spowiednikowi) słabość twoją w spowiedzi, czym jesteś sama z siebie”. (Dz 498) „Miłość wyrównuje przepaść, jaka jest między wielkością moją a nicością twoją”. (Dz 512) Jezus z Nazaretu nie był takim zarozumiałym bufonem, który zrównywał ludzi z błotem wywyższając siebie. Nie poniżał nikogo.

Tymczasem Faustynę poniża notorycznie: „Widzisz, czym jesteś sama z siebie, ale nie przerażaj sie tym. Gdybym ci odsłonił całą nędzę, jaką jesteś, umarłabyś z przerażenia. Jednak wiedz o tym, czym jesteś. Dlatego, że tak wielką nędzą jesteś, odsłoniłem ci całe morze miłosierdzia mego”. (Dz 718)

Faustyna umarłaby z przerażenia, gdyby dowiedziała się, kim jest. Tak naprawdę jest to jej głos wewnętrzny, który odzwierciedla jej lęk przez tym, kim w istocie jest. Boi się, że jest nikim. Nie ma odwagi zaprzestać gry w świętą Faustynę i spojrzeć na siebie relaną.  Ten lęk przed poznaniem siebie jest śmiertelny. Trzymał ją będzie w swych objęciach przez całe życie. Jakże Jezus mógłby uważać za nicość i nędzę dzieło Boga, jakim jest człowiek? Wszak jesteśmy Bożym stworzeniem, w które sam Bóg tchnął życie. Jesteśmy warci dla Boga nieskończenie wiele, skoro z miłości ku nam posłał na ziemię Syna swego. Faustyna jak zwykle ze strachu unika zastanawiania się nad sprzecznościami teologicznymi. Analiza jest niebezpieczna: „Matka Najświętsza mówiła mi, żebym wszystkie żądania Boże przyjmowała jak dziecko małe, bez żadnych dociekań, inaczej nie podoba się to Bogu”. (Dz 529)

Nienawiść i pogarda dla siebie

„Łatwa droga do supremalnej gloryfikacji prowadzi zarazem nieuchronnie do piekła pogardy dla samego siebie i do samoudręki”. (Horney, s. 39)

Fałszywa idealna tożsamość staje się dla neurotyka miarą oceny własnej osobowości. „Ale właśnie owo „ja” realnie funkcjonujące, gdy się nań spogląda z perspektywy absolutnej perfekcji, jest czymś tak żenującym, że jednostka musi nim gardzić.  … „ja” prawdziwe nieustannie przeszkadza, i to poważnie, pogoni za samogloryfikacją. Stąd jednostka musi nienawidzić swoje „ja” prawdziwe, czyli musi nienawidzić samą siebie”. (Horney, s. 135)

„Nienawiść do samego siebie ujawnia pęknięcie osobowości spowodowane powołaniem do życia wyidealizowanego obrazu własnej osoby. Jest sygnałem toczącej się wojny. W istocie stan wojny z samym sobą to podstawowa cecha charakterystyczna każdego neurotyka”. (Horney, s. 137)

Jakież podobieństwo mamy tutaj z Klimakiem i jego obsesją wojny z ciałem i demonami. Faustyna również doświadczała życia jako wojny. Żadne trudności nie przerażają duszy, „jak rycerza, który jest ustawicznie w boju, nie przeraża huk armat” (Dz 145) Faustyna zachowuje czujność, nadsłuchuje, skąd idzie atak nieprzyjaciela. Czasem dusza musi walczyć na śmierć i życie, wtedy pomocą jest zwrócenie się do rany Serca Jezusa. W czasie pokoju dusza robi wysiłki takie, jak w walce. Musi się ćwiczyć, aby odnieść zwycięstwo. Widać tu więc, jak słownictwo wojenne jest przydatne do określenia walki duchowej, która toczy się nieustannie i bez wytchnienia. Obrazuje to dobrze wysiłek wewnętrzny, jaki Faustyna i Klimak wkładali w podtrzymanie swego dobrego mniemania o sobie. Konflikt bowiem trwa nieprzerwanie. Walka polega na czujności, czy dość skrupulatnie wypełnia się wewnętrzne nakazy oraz na tym, aby nie dać się skusić, nie dać się przywieść do sytuacji, w której na jaw mogłyby wyjść nasza niedoskonałość i mitomania.

Pomocne mogą wtedy być metody takie jak „Karta wewnętrznej kontroli duszy”, jaką stosowała Faustyna w ramach czujności. Karta taka miała wygląd tabelki, w której zanotowane były w kolumnach w podziale na miesiące, ilości zwycięstw i upadków, a w wierszach poszczególne cnoty, takie jak: ubóstwo, czystość, posłuszeństwo, miłość bliźniego, pokora, cierpliwość, cichość itp. Najwięcej upadków zanotowała Faustyna w wierszu „pokora” – 13. Generalnie jednak na ogólną roczną liczbę zwycięstw wynoszącą 1105, Faustyna upadła tylko 45 razy. Średnio odniosła ona 3 zwycięstwa na dzień, a mniej niż jedną klęskę na tydzień. Czy jest to wynik godny świętej i wielkiego wojownika? Statystycznie chyba tak. Tylko czy miłosierny Bóg tak nas buchaltersko podlicza?

Okrutna i mordercza walka, na jaką skazany jest neurotyk wynika z rozdźwieku pomiędzy tym, kim chciałoby się być, a tym, kim się jest. „Zdumiewająca jest siła i uporczywość nienawiści do samego siebie. … musimy zdać sobie sprawę z oszalałej wściekłości dumnego „ja”, które na każdym kroku czuje się upokorzone i poniżone przez aktualnie funkcjonującą realną osobowość”. (Horney, s. 140)

Nienawiść do siebie jest możliwa tylko wtedy, jeśli nie będziemy odczuwać swych własnych autentycznych uczuć. Nazywa się to w psychologii samoalienacją, brakiem poczucia autentycznego „ja”. Nienawiść do samego siebie jest przeważnie nieuświadomiona. Innymi słowy, nawet jeśli neurotyk zdaje sobie sprawę z efektów nienawiści samego siebie, takich jak poczucie winy, niskiej wartości, cierpienie, to nie jest świadomy, że sam na siebie sprowadził te doświadczenia. Niemal całość nieuświadomionej nienawiści wobec siebie ulega uzewnętrznieniu. Może to być bądź uzewnętrznienie czynne, bądź bierne. W czynnym nienawiść skierowana jest na zewnątrz, przeciw życiu, losowi, ludziom lub instytucjom. Jeśli jest to uzewnętrznienie bierne – neurotyk sam jest obiektem nienawiści, ale jej źródła odczuwa jako zewnętrzne. Zdaje się, że Faustyna tak właśnie traktowała odczuwane przez siebie cierpienie – jako pochodzące z zewnątrz, to znaczy bądź to jako rezultaty grzechów innych ludzi, bądź to jako cierpienie nałożone jej przez Jezusa. W przypadku cierpień otrzymanych od Jezusa dodatkową pociechą (oprócz pociechy, że sama nie spowodowała swoich cierpień) było to, że ich cel jest wzniosły i pochodzą one od doskonałej osoby, do jakiej sama Faustyna aspiruje. Cierpienie to miało uczynić ją świętą – przemienić całkowiecie w Jezusa, wprowadzić na ołtarze.

Odczuwane przez Faustynę pragnienie wywyższenia siebie, a z drugiej strony nienawiść do samej siebie traktowaną jako pochodzącą od ludzi dobrze ilustruje pewna wizja Faustyny. Faustyna przedziera się przez wrogo nastawiony do niej tłum zgromadzony przed kaplicą. Ma zająć miejsce w ołtarzu. Ludzie rzucają w nią czym popadnie: błotem, kamieniami, piaskiem. Faustyna jednak kroczy dzielnie za głosem każącym jej wejść na ołtarz. W tym gniewnym tłumie znaleźli się jej rodzice, siostry, przełożeni, wychowanki. Kiedy tylko Faustyna usiadła na ołtarzu, tłum zaczął błagać ją o łaski i usłyszała takie oto słowa: „Czyń, co chcesz, rozdawaj łaski, jak chcesz, komu chcesz i kiedy chcesz” (Dz 31). Widać tutaj pragnienie osiągnięcia doskonałej świętości i boskiej wszechmocy. Faustyna rozdaje łaski, staje się ważna, znacząca, silna, dobra. Osiąga swój ideał. Koszt osiągnięcia tego ideału to nienawiść i pogarda do samej siebie, uzewnętrzniona w reakcji tłumu, który ją poniża i zadaje jej ból.

Jezus występuje w Dzienniczku jako dawca cierpienia oraz ten, kto daje jej siłę wytrwania.  Faustyna nie może przyznać, że cierpienie jest wywołane jej neurotycznym konfliktem. Zatem zrzuca za nie odpowiedzailność na innych, najchętniej na Jezusa, a pośrednio na Boga, który rzekomo potrzebuje tego cierpienia dla zbawienia dusz.

„Podczas pewnej adoracji Pan zażądał ode mnie, abym Mu się oddała jako ofiara na pewne cierpienie, które sprawie Bożej będzie czynić zadość”. (Dz 190)

Jezus mówi: „Dziecię moje, najwięcej mi się podobasz przez cierpienie. W cierpieniach swoich fizycznych czy też moralnych – córko moja, nie szukaj współczucia u stworzeń. Chcę, aby woń cierpień twoich była czysta, bez żadnych przymieszek. Żądam, abyś się nie tylko oderwała od stworzeń, ale i sama od siebie. Córko moja, chcę się napawać miłością serca twego – miłością czystą, dziewiczą, nieskalaną, bez żadnego przyćmienia. Córko moja, im więcej ukochasz cierpienie, tym miłość twoja ku mnie będzie czystsza”. (Dz 279)

Cierpienie musi być czyste, bez przymieszek pocieszenia ze strony „stworzeń”. Miłość musi być czysta, to znaczy skierowana wyłącznie do Jezusa, bez „przyćmienia” jej miłością do stworzeń. Takie słowa miałyby rzekomo wyjść z ust Jezusa! Czy tak przemawiałby Jezus z Nazaretu, którego znamy z Ewangelii? Jezus wszak widział podobieństwo miłości Boga i bliźniego, nigdy nie nakazywał kochać tylko Boga, ale zarówno Boga, jak i bliźniego. Nigdy by mu nie przyszło do głowy uznać, że miłość do „stworzeń” zanieczyszcza miłość do Boga.

„Dziś powiedział mi Pan: Potrzeba mi cierpień twoich dla ratowania dusz” (Dz 1612)

Faustyna przyjmowała cierpienie jako pochodzące od Boga. Wyłaniała jej się tutaj pewna sprzeczność: dlaczego Bóg, który wszak powinien ją kochać, obarcza ją cierpieniem? Zatem postanowiła usprawiedliwić Boga twierdząc, że to cierpienie ma wartość, jest wzniosłe i koniecznie Bogu potrzebne dla realizacji światowego zbawienia. Oto Bóg tak ceni Faustynę, że robi jej ten zaszczyt, że może ona cierpieć dla Niego i ratować dusze przed piekłem. Bóg potrzebuje Faustyny, bez niej nie radzi sobie ze zbawianiem ludzi. Zatem cierpienie to nie oznaka nienawiści Boga, ale wielkiego wybrania, szacunku i miłości. Bóg daje jej cierpienie, bo tak ją kocha, tak ją docenia. Cierpienie zaczęła traktować Faustyna jako przejaw Bożej miłości do siebie, a więc coś cennego, czego bardzo pragnęła. Pozwoliło jej to uwierzyć w siebie, choć nie zdawała sobie sprawy, że wierzyła nie w prawdziwe „ja”, ale w to fałszywe, doskonałe i na pokaz.

„Powiedział mi Pan: Zabieram cię na cały Post do twojej szkoły, chcę cię nauczyć cierpieć. – Odpowiedziałam: Z Tobą, Panie, jestem gotowa na wszystko, i usłyszałam głos: Wolno ci pić z kielicha, z którego ja piję; ten wyłączny zaszczyt daję ci dziś”. (Dz 1626)

„Wtem mi powiedział Pan: Oblubienica musi być podobna do Oblubieńca swego”. (Dz 268)

Zatem Faustyna zaczyna zbawiać świat swoim cierpieniem. Czuje się z tym o wiele lepiej, niż gdyby całe to cierpienie było bezużyteczne. Cierpienie stanowi o jej poczuciu własnej wartości. Jest pożyteczna.

„Pragnę się wysilać, pracować, wyniszczać za dzieło nasze – ratowania dusz nieśmiertelnych. Mniejsza o to, jeżeli te wysiłki skrócą moje życie, przecież ono już do mnie nie należy, ale jest własnością Zgromadzenia. Pragnę być pożyteczna całemu Kościołowi przez wierność Zgromadzeniu”. (Dz 194)

Centrum życia Faustyny staje się zatem cenne cierpienie, wyniszczanie się niezbędne w jej misji zbawiania świata. Swą wyjątkową wartość upatruje ona w tym, że Bóg nakłada na nią wielkie cierpienia, a ona je przyjmuje i przetwarza na zbawienie grzeszników. W tej właśnie umiejętności przetwarzania cierpienia na zbawienie tkwi jej „wielkość”, oznaka szczególnego wybrania przez Boga. Im więcej cierpi, tym większe ma zasługi, tym lepsze ma o sobie mniemanie. Ponieważ tak naprawdę nie znała siebie, wydawało jej się, że cierpienie to jedyna wartość, jaką miała. Chciała za nie kupić swoje zbawienie (a tak naprawdę miłość). A przecież św. Paweł nauczał, że „łaską jesteśmy zbawieni przez wiarę”. Łaską daną darmo, nie za zasługi, nie za uczynki, a już na pewno nie za cierpienie.

„Szalone i niedościgłe są pragnienia moje. Pragnę zataić przed Tobą, że cierpię. Pragnę za swoje wysiłki i dobre uczynki nigdy nie być wynagradzana. O Jezu, Ty sam mi jesteś nagrodą, Ty mi wystarczasz, skarbie serca mego. Pragnę współczuć z cierpieniem bliźnich, swoje cierpienia taić w sercu, nie tylko przed bliźnimi, ale i przed Tobą, Jezu. Cierpienie jest wielką łaską. Przez cierpienie dusza upodabnia się do Zbawiciela, w cierpieniu krystalizuje się miłość. Im większe cierpienie, tym miłość staje się czystsza”. (Dz 57)

Dlaczego Faustyna chce taić przed Jezusem swe cierpienia? I czy to możliwe zataić coś przed Bogiem? Pisze, że nie chce być wynagradzana za wysiłki, ale przeczy temu wielokrotnie licząc na rajską nagrodę, jaką osiągnie krocząc wąską ścieżką.

Jezus jest bezlitosny w żadaniu ofiar. Oto jego przerażające słowa skierowane do Faustyny: „Chcę cię widzieć jako ofiarę żywej miłości … musisz być unicestwiona, zniszczona, żyjąca jakoby umarła … musisz być zniszczona w tej tajni, gdzie oko ludzkie nigdy nie sięga, a wtenczas będziesz mi ofiarą miłą, całopalną, pełną słodyczy i woni. Wszystkie cierpienia przyjmiesz z miłością”.  Faustyna dąży do samozagłady. Chce się wyniszczyć aż do śmierci. Znosi niebywałe cierpienia płynące z jej podstawowego wewnętrznego konfliktu, tłumacząc je sobie na swoją korzyść. Nigdy nie będzie w stanie spojrzeć prawdzie w oczy, aby zrozumieć jakie są rzeczywiste przyczyny jej cierpień. Wszak wzniosłe przyczyny lepsze są od przyziemnych. Faustyna jest w potrzasku. Będąc zakonnicą zmuszoną do posłuszeństwa, budując chwiejny system fantazji na swój temat, nie mając kontaktu z samą sobą, nie biorąc odpowiedzialności za swoje życie, nie spotkawszy nikogo, kto mógłby jej wytłumaczyć sprawy psychologii, jest skazana na pozostawanie w systemie ułudy i imaginacji. Znikąd nie może nadejść impuls do uznania przez nią prawdy o sobie.

Jezus nakłania Faustynę do podejmowania cierpienia lub też rozważania Jego męki. „Jedna godzina rozważania mojej bolesnej męki większą zasługę ma aniżeli cały rok biczowania się aż do krwi; rozważanie moich bolesnych ran jest dla ciebie z wielkim pożytkiem, a mnie sprawia wielką radość”. (Dz 369) Jeśli rozważanie męki takie jest bezcenne, to dlaczego jeszcze w ogóle trzeba się biczować do krwi? Biczowanie się, jak wynika z powyższego zdania Jezusa, także ma swe pożytki. Generalnie Jezus mógłby zaproponować Faustynie zamianę paru godzin cierpień na minutę rozważań męki, ale znając Jego (i jej) entuzjazm, prawdopodobnie żądał obydwu. Nigdy dość, zważywszy na nikłą liczbę dusz czystych w porównaniu z tłumami idącym szeroką ścieżką do piekieł.

Jezus nie zawsze wygrywa z przełożonymi. Proponuje na przykład Faustynie noszenie włosienicy przez siedem dni. Gdy ta nie uzyskuje zgody przełożonej, Jezus uznaje, że posłuszeństwo jest ważniejsze od umartwień. Tak, posłuszeństwo jest najważniejsze, Faustyna nie mogłaby się zgodzić bardziej w tej kwestii z Jezusem.

Jezus mówi do Faustyny: „Staraj się, aby serce twoje upodobniło się do pokornego i cichego serca mojego. Nie upominaj się nigdy o swoje prawa. Wszystko, co cię spotyka znoś z wielkim pokojem i cierpliwością, nie broń się, gdy całe zawstydzenie będzie spadać na ciebie niewinnie; pozwól triumfować innym. Nie przestań być dobrą, gdy spostrzeżesz, że nadużywają dobroci twojej; gdy będzie potrzeba, ja sam się upomnę za tobą”. (Dz 1701) Widać tu dokładnie, do jakiego sposobu postępowania zachęca Jezus. Zaleca zdusić w sobie wszelkie agresywne, gniewne, ekspansywne reakcje na doznawane krzywdy i upokorzenia. Zawsze przegrywać, zawsze dawać się wykorzystywać. Stłumienie ekspansywnej strony osobowości i uległość na ciosy jest neurotycznym sposobem radzenia sobie z wewnętrznym konfliktem. Każdy człowiek ma w życiu pewne granice psychiczne, których przekroczenie przez innych rodzi zdrowe poczucie gniewu i chęć samoobrony. Nasuwa się tu porównanie ze słowami Jezusa o nadstawianiu drugiego policzka, oddawaniu płaszcza itp. Czy ma to oznaczać rezygnację z granic i asertywności? Jezusowi chodziło o wyraziste przekazanie nakazu nieszkodzenia innemu człowiekowi, siły wybaczenia oraz hojności. Co innego, jeśli te zasady są owocem duchowej dojrzałości i oświecenia, a co innego jeśli wynikają z wewnętrznych dyktatów.

 

Wewnętrzna dyktatura

Ponieważ neurotyk nie ma kontaktu ze swoim autentycznym „ja”, nie reaguje na swoje prawdziwe uczucia i potrzeby. Nie umie zachowywać się autentycznie, „być sobą”. Musi jednak jakoś odnajdywać się w świecie i nań reagować. Ustala sobie zatem system wewnętrznych nakazów, które mają charakter przymusu i tyranii. Ta wewnętrzna dyktatura pozwala człowiekowi zachować jakąś (pozorną) równowagę między idealnym obrazem siebie a „skrzeczącą rzeczywistością” swego nędznego „ja”. Nakazy wewnętrzne „zabezpieczają” człowieka przed doznaniem spontanicznych uczuć.  Z drugiej strony, uzmysłowienie sobie swojej niezdolności do sprostania tym nakazom wywołuje akty nienawiści pod własnym adresem. „Wszelkie formy samonienawiści są w pewnym sensie sankcjami z tytułu niespełnionych powinności. Można powiedzieć, że jednostka nie znienawidziałaby siebie, gdyby umiała być istotą ponadludzką”. (Horney, s. 153)

Oto jakimi wewnętrznymi dyktatami rządziła się Faustyna (na podst. jej modlitwy, Dz 163):

  • aby nigdy nie podejrzewawać i nie sądzić według zewnętrznych pozorów
  • upatrywać to co piękne w duszach bliźnich
  • przychodzić im z pomocą
  • by uszy jej nie były obojętne na bóle i jęki bliźnich
  • by nigdy nie mówić ujemnie o bliźnich
  • dla każdego mieć słowo pociechy i przebaczenia
  • by tylko umiała czynić dobrze bliźniemu
  • na siebie przyjmować cięższe, mozolniejsze prace
  • zawsze śpieszyć z pomocą bliźnim
  • opanowywać własne znużenie i zmęczenie
  • współczuć wszystkim cierpieniom bliźnich
  • nikomu nie odmówić serca swego
  • obcować szczerze nawet z tymi, którzy nadużywać będą dobroci jej
  • milczeć o własnych cierpieniach

 

Na koniec Faustyna prosi Jezusa o przemienienie jej w Niego. Faustyna przedstawia tutaj swe ambicje bardzo wzniośle jako ideały miłości bliźniego. Widać od razu, że takiej idealnej osoby nie ma na świecie. Dobrze, jeśli traktujemy to jako modlitwę, a nie jako plan nakazowy wobec siebie. Wtedy bowiem ginie w tych nakazach nasza prawdziwa osobowość. Zostaje ona stłumiona, nie ma prawa objawić się żadne spontaniczne uczucie, jak zmęczenie, poczucie krzywdy, wykorzystania, gniew, sympatia itp. Faustyna widzi, że jej już tu nie ma, ona tak naprawdę nie żyje, dlatego potrzebuje identyfikacji zastępczej. Zatem chce zamienić się w Jezusa, który posiada wszystkie te przymioty, do których ona aspiruje. Faustyna nie chce być sobą, ponieważ uznała za siebie tą słabą, marną istotę, która nie jest w stanie spełnić wszystkich wymagań.

A oto kolejny opis wielkiego dyktatu:

„Unikać pozwoleń domyślnych. Opowiadać się przełożonym w drobnych rzeczach, o ile możliwe szczegółowo; wierność w ćwiczeniach; nie z łatwością biegać po zwolnienie z ćwiczeń; milczeć poza rekreacją; unkać żartów i słów dowcipnych, które prowadzą do rozśmieszenia innych i przerywania milczenia; cenić niezmiernie najdrobniejsze przepisy; nie dać się pochłonąć wirowi pracy; przerwać na chwilę, aby spojrzeć w niebo; mało mówić z ludźmi, ale wiele z Bogiem; unikać poufałości; mało zważać na to, kto za mną, a kto przeciw; nie zwierzać się ze swoich przeżyć; unikać głośnego porozumiewania się przy obowiązkach; w cierpieniach zachowywać spokój i równowagę; w chwilach ciężkich uciekać się do ran Jezusa – w ranach Jezusa szukać pociechy, ulgi światła, umocnienia” (Dz 226) Jest to tylko fragment wielu, wielu nakazów wypisanych przez Faustynę w Dzienniczku. Faustyna musi cierpieć, to przede wszystkim, cierpieć bez skarżenia się. Pocieszać innych. Zapomnieć o sobie, wyniszczać się, na spowiedzi upokarzać się, ćwiczyć się w żalu doskonałym, nie przerywać milczenia, nie wtrącać się do cudzych obowiązków, unikać szemrzących sióstr, uważać na swoje sumienie.

Niespełnienie tych oczekiwań grozi karą Bożą, pod postacią której ukryta jest nienawiść Faustyny do samej siebie. Oto Faustyna staje w swej wizji przed sądem Bożym. „Natychmiast ujrzałam cały stan duszy mojej, tak jak Bóg na nią patrzy. Jasno ujrzałam wszystko, co się Bogu nie podoba. Nie wiedziałam, że nawet z takich cieni drobnych trzeba zdawać rachunek przed Panem” (Dz 36) Jezus oświadcza jej, że winna jest jednego dnia ognia czyśćcowego. Daje jej do wyboru: czy cierpieć teraz jeden dzień w czyśćcu, czy przez krótki czas na ziemi. Faustyna rzecze z entuzjazmem i nadgorliwością: „Jezu, chcę cierpieć w czyśćcu i chcę cierpieć na ziemi, chociażby do końca świata największe męki” (Dz 36) Na to Jezus łaskawie zezwala jej cierpieć na ziemi krótko, lecz dotkliwie. Każe jej zaczerpnąć siły od Niego samego na te męki straszne.

Jak Bóg patrzy na Faustynę (a raczej jak Faustyna myśli, że jest postrzegana przez Boga)? Bóg widzi ze szczegółami jej grzeszność i nędzę, zasługujące na karę ognia czyśćcowego. A tak naprawdę to nie Bóg, ale Faustyna sama tak widzi swoje nędzne, godne pogardy „ja”.

Lęk przed karą i zakaz przyjemności (jako kara, którą sama na siebie nakłada za bycie niedoskonałą) manifestuje się także w innych wizjach Faustyny. „W pewnym dniu ujrzałam dwie drogi: jedna droga szeroka, wysypana piaskiem i kwiatami, pełna radości i muzyki, i różnych przyjemności. Ludzie idą tą drogą, tańcząc i bawiąc się – dochodzili do końca nie spostrzegając, że już koniec. A na końcu tej drogi była straszna przepaść, czyli otchłań piekielna. Dusze te na oślep wpadały w tę przepaść: jak szły, tak i wpadały. A była ich tak wielka liczba, że nie można było ich zliczyć. I widziałam drugą drogę, a raczej ścieżkę, bo była wąska i zasłana cierniami i kamieniami, a ludzie, którzy nią szli ze łzami w oczach i różne boleści były ich udziałem. Jedni padali na te kamienie, ale zaraz powstawali i szli dalej. A w końcu drogi był wspaniały ogród, przepełniony wszelkim rodzajem szczęścia, i wchodziły tam te wszystkie dusze. Zaraz w pierwszym momencie zapominały o swych cierpieniach”. (Dz 153)

Swą nadzieję na szczęście przenosi Faustyna w przyszłość i w zaświaty, bowiem wie, że teraz szczęścia osiągnąć nie może, nawet wiecej, przekonała siebie samą, że jest to dla niej szkodliwe. Natomiast cierpienie jest pożyteczne i warto cierpieć dla przyszłej nagrody. Ponadto widzimy pesymistyczne podejście Faustyny co do proporcji między potępionymi a zbawionymi. Potępionych zliczyć nie można. Wysiłki Faustyny podejmowane w celu zbawienia grzeszników jednak nie osiągają wielkiego sukcesu na skalę światową. Jednak Faustyna tego nie zauważa. Wie natomiast, że ona z pewnością idzie po wąskiej ścieżce, ponieważ bardzo cierpi i rozpacza. Przyjemności, taniec i zabawa są dla niej nieosiągalne. Uważa, że na nie nie zasługuje, nędzna grzesznica. Neurotykom, mimo ich samoalienacji, nie do końca odebrana jest możliwość przeżywania pozytywnych uczuć. Czasem pojawia się tęsknota za nimi, która jednak natychmiast jest odrzucana z powodu poczucia niegodności, niezasłużenia. Priorytetem staje się karanie siebie, nawet przy pomocy Boga. Karząca sprawiedliwość Boga jest uzewnętrznieniem nienawiści Faustyny do samej siebie.

„Samooskarżenia ogłaszają wyrok potępiający, uznając całą osobowość jako taką za nic nie wartą” (Horney, s. 164) „Fromm przeciwstawia sumieniu zdrowej jednostki sumienie „autorytarne”, które określa jako „zinternalizowany strach przed władzą” (Horney, s. 165)

Pocieszenia Faustyny

„Konsekwencją pogardy dla siebie jest potrzeba złagodzenia tego uczucia lub skompensowania go tym, że inni zauważają ją, szanują, doceniają, podziwiają lub kochają”. (Horney, s. 172)

Oczywiście Faustyna poszukiwała tych wszystkich pocieszeń w Jezusie.

Jezus traktuje Faustynę wyjątkowo, jak najdroższą sobie osobę, wybrankę swego serca, o którą jest zazdrosny. Nie może bez niej żyć. „Napawa się jej miłością”, „jest spragniony jej miłości”, „łączy się z nią ściślej niż z kimkolwiek innym”. Jest opiekuńczy: po nałożeniu jej odpowiednich cierpień, pociesza ją i ociera łzy. Przytula ją do serca mówiąc jednocześnie: „dam ci cząstkę męki mojej, nie szukaj ulgi, ale przyjmuj wszystko z poddaniem się woli mojej”. Miłość Jezusa wyraża się zadawanym przez Niego cierpieniem.

Jezus ukazuje się Faustynie tak często, że można odnieść wrażenie, że chce ją na każdym kroku kontrolować, nakazywać jej coś bądź zakazywać. Jezus przemawia do Faustyny nawet w kwestii tak banalnej, jak jej dieta: rozwiewa jej wątpliwości, czy zjeść pomarańczkę, czy też nie zjeść. Ewentualnie radzi jej, czy dobry to aby moment, żeby wrócić ze spaceru. Po prostu jest zastępczym towarzyszem życia. Faustyna nie zdaje sobie sprawy, jak bardzo potrzebuje zwykłej ludzkiej obecności, przyjaźni, zwierzeń. Wszystko to odnajduje w Jezusie. Jeśli sama nie umie podjąć pewnych, nawet błahych decyzji, zrobi to za nią Jezus.

Jezus upodobał sobie najwyraźniej jedynie Faustynę. Inne dusze nie są mu tak miłe, napawają go często wstrętem. Jezus Faustyny mówi: „Jestem święty po trzykroć i brzydzę się najmniejszym grzechem. Nie mogę kochać duszy, którą plami grzech”. To pierwsze zdanie jakby żywcem wzięte ze Starego Testamentu. Natomiast drugie nie wzięte z żadnego Testamentu, ale nie wiadomo skąd. Przecież Jezus przyszedł do grzeszników, ich właśnie kochał.  Ojciec nigdy nie przestał kochać syna marnotrawnego, ale oczekiwał z niecierpliwością jego powrotu. Poza tym, jeśli św. Paweł ma rację, że wszyscy zgrzeszyli, że nie ma sprawiedliwego, to Jezus Faustyny nie miałby w takim razie kogo kochać! Dusza idealnie czysta nie istnieje. Ale widzimy tu, jak bardzo Faustyna chce przekonać siebie samą co do swojej czystości i doskonałości. Skoro sam Jezus ją wybrał, z pewnością jest czysta i święta. Inni,  grzesznicy, nigdy tak blisko Jezusa nie będą przebywać. Ta własna wyjątkowość w oczach Jezusa daje Faustynie fałszywą pewność siebie.

Jezus mówi do Faustyny: „Twoje serce jest mi niebem” (Dz 238) Faustyna widzi „jakoby Jezus nie mógł być szczęśliwy bez niej, a ona bez Niego”. (Dz 244) Jezus wzrusza się widząc Faustynę „w strzępy poszarpaną od wielkiej boleści” (Dz 282). Daje jej pierwszeństwo między dziewicami. Jest ona chwałą i zaszczytem Jego męki. (Dz 282) Jej serce jest odpocznieniem i upodobaniem Jezusa. (Dz 339)

 

Jezus potrzebuje Faustyny, kocha ją, podziwia, podtrzymuje na duchu, szanuje, pociesza. Daje jej wszystko to, co mogła mieć na tym świecie od ludzi, ale co odrzuciła. Faustyna wierzy, że można kochać tylko istotę doskonałą. Nigdy nie uwierzyłaby, że mogłaby być kochana za to, kim jest naprawdę. Jezus bowiem kocha ją za bycie czystą dziewicą, posłuszną i pokorną, za cierpienie. To Faustynę wstrętem napawają grzesznicy, nie Boga.  Jaka Faustyna była naprawdę pod maskami wielkości i samopotępienia nie będziemy już wiedzieli. Wie to Bóg kochający jej prawdziwe „ja”, którego ona nie miała nigdy śmiałości odkryć.

Ograniczone miłosierdzie Boga

Faustyna nie mogłaby żyć z takim lękiem i obarczona takim cierpieniem gdyby nie jakaś ulga. Tą ulgą była myśl o szczególnych własnościach zbawczych znoszonego cierpienia oraz poczucie Bożego miłosierdzia. Jednakże miłosierdzie to w odczuciu Faustyny miało swe granice. Faustyna czuła się zawsze pomiędzy groźbą kary a nadzieją miłosierdzia. Jezus motywuje ją metodą kija i marchewki. Dlatego Faustyna skrupulatnie notuje w swoich rachunkach sumienia wszystkie swe zwycięstwa i upadki. Miłosierdzie nigdy naprawdę w niej nie zwycięża do końca.

Miłosierdzie z objawień Faustyny jest samo w sobie miłosierdziem bezsilnym. Może być zasilane jedynie modlitwą i poświęceniem, cierpieniem i pokorą. Bez tego „paliwa” mechanizm miłosierdzia nie będzie działał. Silniejsza jest bowiem sprawiedliwość.

Anioł Stróż zabrał Faustynę pewnego dnia do czyśćca – miejsca mglistego, napełnionego ogniem, pełnego dusz cierpiących. Płomienie paliły te dusze. Dusze modlą się o uwolnienie, ale bezskutecznie. Matka Boża je czasem odwiedza i przynosi ochłodę od żaru płomieni. Faustyna słyszy głos wewnętrzny, który mówi: „Miłosierdzie moje tego nie chce, ale sprawiedliwość każe”. (Dz 20) Jezus nie chce, ale musi! Zupełnie jak Faustyna.

Ta wizja przekonuje Faustynę, że tylko jej modlitwa i ofiara może pomóc biednym duszom. Wydaje się, że śmierć jest tą granicą, za którą człowiek zdziałać już nic nie może, nawet jeśli jest tylko w czyśćcu, a nie w piekle. Bóg pozostaje głuchy na modlitwy dusz czyśćcowych. Na szczęście wysłuchuje modlitw ludzi jeszcze żyjących i chętnie przyjmuje ich ofiary. Wtedy, gdy zbierze odpowiednią ilość modlitw i ofiar, wypuszcza z czyśćca duszyczki, za które ktoś złożył ofiarę lub odmówił „modlitewkę”. Po śmierci miłosierdzie już nie działa. Należy zatem sprawy takie jak nawrócenie i rozgrzeszenie załatwić choćby na minutę przed śmiercią. Śmierć to pierwsza granica, jaką Faustyna stawia Bożemu miłosierdziu. Drugą jest sprawiedliwość. Sprawiedliwość rozumiana jako nieograniczone kary (piekło) za ograniczone grzechy lub też jako niewysłuchiwanie modlitw cierpiących katusze ludzi (czyściec). Czy to jest Bóg chrześcijan?

Oczywiście Faustyna nie przyjmuje do wiadomości, że miłosierdzie, które wysławia jako niezgłębione, ma jednak w jej wizjach pewne granice. Jest ślepa na tego rodzaju sprzeczności, ponieważ gdyby się nad nimi zastanowiła, jej konstrukcja własnej wielkości duchowej runęłaby niechybnie. Analiza sprzeczności jest bardzo przydatna w rozwiązywaniu konfliktów neurotycznych. Jednak neurotycy bardzo się przed nią bronią z obawy przed wynikającą z nich koniecznością bolesnej przemiany swego życia i wyjścia ze świata ułudy.

Jaki jest obraz Boga Ojca w wizjach Faustyny? Wszak Faustyna przekonuje, że jest to Bóg miłosierdzia, że miłosierdzie jest najwyższym przymiotem Boga. Spójrzmy zatem na mnożące się w opowieściach Faustyny sprzeczności.

O Bogu Ojcu Faustyna nie ma do powiedzenia żadnego ciepłego słowa. Jest to Bóg mściwy, bezustannie grożący grzesznikom, zsyłający kary, kipiący gniewem. Sam z siebie nie czuje współczucia do biednej ludzkości, chyba że Go ktoś ubłaga. Musi to być dusza czysta i cierpiąca. Cierpienie jest tym, co Bogu podoba się najbardziej i co ceni ponad wszystko.  Cierpienie ludzi potrafi sprawić, że Bóg zaczyna czuć miłość do swoich stworzeń. Ale przede wszystkim cierpienie uśmierza Boży gniew. Przed tym słusznym gniewem zasłania nas Matka Boża bądź ewentualnie Faustyna, koniecznie z pomocą „koroneczki”. Męki piekielne są okrutne i nie ma im końca. Bóg będzie nimi karał przez wieczność, ale teraz daje nam jednak w swej łaskawości jakiś czas miłosierdzia, żebyśmy się zreflektowali i przestali marudzić, że nie możemy pokochać tego straszliwego Boga. Zaufajmy Mu! Bo jeśli nie…. otchłanie piekielne już buchają wielkim żarem przygotowanym dla takich grzeszników, którzy odrzucają Boże miłosierdzie.

Jezus mówi Faustynie: „Modlitwa duszy pokornej i miłującej rozbraja zagniewanie Ojca mego i ściąga błogosławieństw morze”. (Dz 319)

Uśmierzanie gniewu Boga lub Jezusa jest głównym celem modlitw Faustyny. Jezus nakazuje jej odmawiać koronkę do miłosierdzia za każdym razem, gdy wejdzie do kaplicy: „Modlitwa ta jest na uśmierzenie gniewu mojego.” (Dz 476) Dalej następują instrukcje co do tego, w jaki sposób ją odmawiać. Koronka ta składa się ze wstępu oraz wielokrotnie powtarzanych zawołań. Wstęp odmawiany na dużych paciorkach różańca: „Ojcze Przedwieczny, ofiaruję Ci Ciało i Krew, Duszę i Bóstwo najmilszego Syna Twojego, a Pana naszego Jezusa Chrystusa, na przebłaganie za grzechy nasze i całego świata”. Zawołanie na małych paciorkach: „Dla Jego bolesnej męki miej miłosierdzie dla nas i świata całego”. Modląca się osoba ofiarowuje Jezusa Bogu na przebłaganie za grzechy. Spodziewa się, że z powodu Jego bolesnej męki Bóg będzie miał miłosierdzie dla świata.  Ceną zbawienia jest męka i cierpienie. Dotykamy tutaj ważkiego problemu odkupienia ludzkości dokonanego przez Chrystusa. Dla Faustyny jedynym elementem odkupienia istotnym dla zbawienia jest cierpienie. Sprawą odkupienia i ofiary Chrystusa zajmiemy się później. Na razie powiem, że aspekt cierpienia nie jest jedynym, ani nawet najważniejszym aspektem odkupienia.

Na świecie jest niewiele dusz prawdziwie kochających Boga. „One są na obronę przed sprawiedliwością Ojca niebieskiego i na wypraszanie miłosierdzia dla świata. Miłość tych dusz i ofiara podtrzymują istnienie świata” (Dz 367)

Bóg Faustyny żyje w świecie walki, podobnie jak ona. Walka toczy się między sprawiedliwością a miłosierdziem. Jezus mówi o Ojcu jako kimś odmiennym od Niego, będącym daleko od Niego. Ojciec jest dalej od swego Syna niż Faustyna. Na Ojca zrzuca Jezus przeważnie odpowiedzialność za „sprawiedliwe” karanie ludzi. Faustyna, kilka dobrych dusz i Jezus są jakby w „drużynie miłosierdzia”, natomiast Ojciec gra w „drużynie sprawiedliwości”. Walka trwa na śmierć i życie, a raczej na niebo i piekło.

Inna kwestia to idea Faustyny, że świat podtrzymuje niewielka ilość czystych dusz. A ja myślałam, że to sam Bóg podtrzymuje świat mocą swej opatrzności. Nawet i tą funkcję Boga Faustyna bierze na siebie. Cóż zostaje do roboty Bogu? Rozliczanie grzeszników, sąd i potępienie. Zbawianiem zajmie się drużyna Faustyny. Co do utrzymywania świata, to zajmują się tym także dzieci cierpiące głód i zimno. Jezus odmawia Faustynie ze łzami w oczach pomocy dla takich dzieci, ponieważ są Mu one konieczne do utrzymywania świata. (Dz 286)

Bóg w swej łaskawości daje duszom ostatnią szansę: święto Miłosierdzia. „Dusze giną mimo mojej gorzkiej męki. Daję im ostatnią deskę ratunku, to jest święto Miłosierdzia mojego. Jeżeli nie uwielbią miłosierdzia mojego, zginą na wieki. Sekretarko mojego miłosierdzia, pisz, mów duszom o tym wielkim miłosierdziu moim, bo blisko jest dzień straszliwy, dzień mojej sprawiedliwości”. (Dz 965)

Zatem lęk przed „dniem straszliwym” ma skłonić ludzi do zawierzenia miłosierdziu? Tak, zapewne lęk jest wielką motywacją dla dusz neurotycznych. Natomiast miłość dla dojrzałego psychicznie człowieka nie kojarzy się nigdy z lękiem. Miłość leczy lęk. W świecie Faustyny sprawiedliwość walczy z miłosierdziem, lęk z miłością. Miłosierdzie teoretycznie wygrywa z lękiem, jest przecież święto Miłosierdzia, ale jest to jednak miłosierdzie ograniczone, niepewne i zagrożone.

 

Promienie wychodzące z serca Jezusa oznaczają krew i wodę, życie i usprawiedliwienie dusz. „Te promienie osłaniają dusze przed zagniewaniem Ojca mojego”. (Dz 299) „O, jak bardzo mnie rani niedowierzanie duszy. Taka dusza wyznaje, że jestem święty i sprawiedliwy, a nie wierzy, że jestem miłosierdziem, nie dowierza dobroci mojej. I szatani wielbią sprawiedliwość moją, ale nie wierzą w dobroć moją. Raduje się serce moje tym tytułem miłosierdzia. Powiedz, że miłosierdzie jest największym przymiotem Boga. Wszystkie dzieła rąk moich są ukoronowane miłosierdziem”. (Dz 300-301)

 

Dusze jednak mają powody do niedowierzania. Wszak Ojciec czyha tylko na grzesznika, który musi się chronić przed Jego zagniewaniem. Tak naprawdę Faustyna nie dowierzała temu miłosierdziu, ponieważ bardziej lękała się srogiego, oddalonego Boga, który był ciągle dla niej zagrożeniem. Szatani ponoć wielbią sprawiedliwość Bożą. Dlaczego? Może ma to oznaczać, że szatani cieszą się z nieudanych zbawczych wysiłków Boga. Sprawiedliwość zatem utożsamiana jest tu z piekłem. Czy o to naprawdę chodzi sprawiedliwemu Bogu chrześcijan?

 

Bóg Faustyny potrzebuje ofiar dla zaspokojenia swej sprawiedliwości, i to ofiar złączonych z ofiarą Jego Syna. „Moja ofiara jest niczym sama z siebie, ale kiedy ją łączę z ofiarą Jezusa Chrystusa, to staje się wszechmocną i ma moc przebłagania gniewu Bożego. Bóg nas miłuje w Synu swoim, bolesna męka Syna Bożego jest ustawicznym łagodzeniem gniewu Boga”. (Dz 482) Bóg jest ustawicznie zagniewany i ustawicznie należy Jego gniew łagodzić. Zdaje się, że bolesna męka Jezusa nigdy nie dobiega końca, gdyż nigdy nie zdołała do końca przebłagać zagniewanego Boga. Faustyna notorycznie nie pamięta o zmartwychwstaniu Syna Bożego. Jego męka jest najważniejsza i nieustanna. Faustyna nigdzie prawie w Dzienniczku nie wspomina też o życiu Jezusa, Jego nauczaniu. Całe swoje przemyślenia koncentruje wokół męki. Daje to w rezultacie bardzo wypaczony i okaleczony obraz chrześcijaństwa.

 

Oto jak „drużyna Jezusa” walczy z Bożym gniewem: „Celem twoim i twoich towarzyszek jest łączyć się ze mną jak najściślej przez miłość, jednać będziesz ziemię z niebem, łagodzić słuszny gniew Boży, a wypraszać będziesz miłosierdzie dla świata. Oddaję ci w opiekę dwie perły drogocenne sercu mojemu, a są to dusze kapłanów i dusze zakonne, za nich szczególnie modlić się bedziesz, ich moc będzie w wyniszczeniu waszym. Modlitwy, posty, umartwienia, prace i wszystkie cierpienia łączyć będziesz z modlitwą, postem, umartwieniem, pracą, cierpieniem moim, a wtenczas będą miały moc przed Ojcem moim”. (Dz 531)

 

Zatem te wyniszczenia działają tylko na mocy ich zjednoczenia z Jezusem. Jak należy jednak osiągnąć to zjednoczenie – Jezus milczy. Widocznie dla mistyczki Faustyny było to oczywiste. Wygląda na to, jakby Bóg nie miał zasobów energii, które mogłyby posłużyć wzmacnianiu mocy kapłanów i zakonników. Dlatego potrzebuje, żeby ktoś mu te zasoby oddał, a wtedy On je przydzieli innym. Taka zamiana. Bóg jest tu pośrednikiem: Faustyna zrzeka się swego szczęścia, łączy się jakoś tajemniczo z Jezusem, a wtedy Bóg zabiera jej szczęście i daje je komuś innemu. Tak to praktycznie wygląda. Faustyna nie zastanawia się, jak to możliwe, by Bogu wszechmocnemu, stworzycielowi świata nagle zabrakło energii na pomoc kapłanom. Bóg co jednym zabiera, to drugim daje. Taki z niego Janosik.

 

Bezradność i bezsilność Boga widać także w „smutku śmiertelnym” Jezusa, który boleje, że „nic pomóc nie może, choć Bogiem jest” (Dz 580) na to, że ludzie gardzą Jego łaskami i idą w przepaść piekielną. Bóg Ojciec triumfuje (może skutecznie okazywać swój gniew), a Syn boleje nad tym. Jezus używa tu znanego argumentu o rzekomej wolnej woli człowieka, na którą nie ma rady. Nawet sam Bóg nic nie może, jeśli człowiek się uprze i sam się z własnej woli rzuca w czeluście piekielne. Tak, Bóg jednak całkiem wszechmocny nie jest. Zaledwie jednak stronę dalej, Jezus mówi Faustynie coś zgoła przeciwnego: „Wiedz jeszcze o tym, córko moja, że wszystkie stworzenia, czy wiedzą, czy bezwiednie, czy chcą, czy nie chcą, zawsze pełnią wolę moją”. (Dz 586) Gdzie tu wolna wola jeśli czy chcą, czy nie chcą, pełnią wolę Boga? Czy zatem wolą Boga jest ich marsz ku piekielnej przepaści? Faustyna nie zastanawia się naprawdę nad wolną wolą i ignoruje (nie po raz pierwszy) sprzeczności, które słyszy od Jezusa.

 

W uśmierzaniu Bożego gniewu największe sukcesy (oprócz Faustyny) odnosi Matka Boża. Zdaje się, że jest ona silniejsza od samego Boga! „Wieczorem ujrzałam Matkę Bożą z obnażoną piersią i zatkniętym mieczem, rzewnym łzami płaczącą, i zasłaniała nas przed straszną karą Bożą. Bóg chce nas dotknąć straszną karą, ale nie może, bo nas zasłania Matka Boża”. (Dz 686) Obnażona pierś Maryi – może symbol kobiecości? Kobieta wygrywa z mężczyzną – Bogiem. Ma zatknięty miecz – czyżby Matka Boża walczyła z Bogiem? Myślałam, że mają wspólne interesy, ale widocznie są po innej stronie barykady. Dlaczego Maryja płacze? Bo nie może uchronić od kary tyle dusz, ile by chciała i wzywa pomocy Faustyny? Zaiste, objawienia Faustyny są zagadkowe.

 

Dopełnieniem obrazu Boga Faustyny musi być opis mąk piekielnych, na które sprawiedliwy Bóg skazuje grzeszników: „Dziś byłam w przepaściach piekła, wprowadzona przez anioła. Jest to miejsce wielkiej kaźni, jakiż jest obszar jego strasznie wielki. Rodzaje mąk, które widziałam: pierwszą męką, którą stanowi piekło jest utrata Boga; drugie: ustawiczny wyrzut sumienia; trzecie: nigdy się już ten los nie zmieni; czwarta męka – jest ogień, który będzie przenikał duszę, ale nie zniszczy jej, jest to straszna męka, jest to ogień czysto duchowy, zapalony gniewem Bozym; piąta męka – jest ustawiczna ciemność, straszny zapach duszący, a chociaż jest ciemność, widzą się wzajemnie szatani i potępione dusze, i widzą wszystko zło innych i swoje; szósta męka – jest ustawiczne towarzystwo szatana; siódma męka – jest straszna rozpacz, nienawiść Boga, złorzeczneia, przekleństwa, bluźnierstwa. Są to męki, które wszyscy potępieni cierpią razem, ale to nie jest koniec mąk. Są męki dla dusz poszczególne, które są mękami zmysłów: każda dusza czym grzeszyła, tym jest dręczona w straszny i nie do opisania sposób. Są straszne lochy, otchłanie kaźni, gdzie jedna męka odróżnia się od drugiej; umarłabym na ten widok strasznych mąk, gdyby mnie nie utrzymywała wszechmoc Boża. Niech grzesznik wie: jakim zmysłem grzeszy, takim dręczony będzie przez wieczność całą. Piszę o tym z rozkazu Bożego, aby żadna dusza nie wymawiała się, że nie ma piekła, albo tym, że nikt tam nie był i nie wie, jako tam jest”. (Dz 741)

 

Czy piekło jest obrazem tego, jak Faustyna faktycznie się czuje, czego się lęka? Wieczność piekła jest dowodem na Bożą niemoc oraz ograniczenie Jego miłosierdzia, które nie ma wstępu za bramy piekielne. Faustyna, jak większość katolików do dziś, wierzyła niestety w Boga, który ogromnej części swych stworzeń zgotował katusze piekielne na całą wieczność. Bóg strachu wygrywa w tej wizji ostatecznie z Bogiem miłości.

 

Do Faustyny przebija się inna, pełniejsza wizja miłosierdzia, dlatego w wielu miejscach Dzienniczka mowa jest o miłosierdziu nieograniczonym, wiecznym: „Miłosierdzie moje jest tak wielkie, że przez całą wieczność nie zgłębi go żaden umysł, ani ludzki, ani anielski”. (Dz 699) Faustyna jednak nigdy nie pyta Jezusa, dlaczego daje jej sprzeczne wiadomości: raz – że ma wieczne, niezgłębione miłosierdzie dla grzeszników, a innym razem, że tylko ograniczoną jego ilość, której moc kończy się na granicy piekła. Faustyna nie mogła uwierzyć w ostateczne zwycięstwo Boga nad szatanem, ponieważ ta walka trwała w jej wnętrzu. Tak jak Bóg nie pokonuje szatana, tak jej „wielkość” nigdy nie pokona „nędzy” i „nicości”. Tylko osoba, która zna i akceptuje swe prawdziwe, acz ułomne „ja”, może uwierzyć w nieskończone miłosierdzie Boga. Dla Faustyny niestety Bóg pozostaje miłosierny tylko do śmierci, później już „na darmo będziecie wołać, ale będzie już za późno”. (Dz 1448)

 

Identyfikacja z pokonanym, słabym „ja”

Tendencja do minimalizownania własnej osoby jest jedną z metod rozwiązywania neurotycznego konfliktu. Człowiek identyfikuje się ze swoim słabym, niedoskonałym „ja”, pielęgnuje  w sobie bezradność i cierpienie, zaczyna uważać, że inni czują do niego pogardę i oskarżają go. Tłumi przy tym wszelkie postawy ekspansywne, zarozumiałość, agresję, egoizm. „Osoba z tendencją do pomniejszania własnej wartości, mimo że zakazuje sobie jakichkolwiek poczynań podejmowanych z myślą o własnej korzyści – ma pełną swobodę działania na rzecz innych, zgodnie zaś z wewnętrznymi nakazami powinna być właśnie wzorem uczynności, wspaniałomyślności, liczenia się z cudzymi uczuciami, ideałem zrozumienia, współczucia, miłości i poświęcenia. Miłość i poświęcenie są w jej odczuciu nierozerwalnie ze sobą związane. Uważa, że wszystko powinna poświęcić w imię miłości bliźniego, w jej bowiem pojęciu miłość to poświęcenie”. (Horney, s. 288)

Miłość to poświęcenie, ofiara. „Jądro miłości – jest ofiara i cierpienie”. (Dz 1103) Faustyna poświęca się miłości na ofiarę całopalną. Bezbronność, cierpienie i męczeństwo to cechy poszukiwane i dozwolone. Identyfikuje się z osobami podeptanymi i skrzywdzonymi.

„Za każde upokorzenie podziękuję Panu Jezusowi, szczególnie pomodlę się za osobę, która dała mi sposobność upokorzenia. Wyniszczać się będę na korzyść dusz. Nie liczyć się z żadną ofiarą, ścieląc się pod stopy sióstr jako dywanik, po którym nie tylko mogą chodzić, ale i swoje stopy mogą obcierać. Pod stopami sióstr jest dla mnie miejsce. Będę się o nie starać w praktyce w sposób niedostrzegalny dla oka ludzkiego. Wystarcza, że Bóg widzi”. (Dz 234)

Samoponiżenie. Pragnienie upokorzeń. Postrzeganie siebie jako „nędzy”. Ponieważ Faustyna utożsamia te uczucia z miłością, sprawiają jej one satysfakcję. „W tej chwili pogrążyłam się w wielkim upokorzeniu przed majestatem Bożym. Jednak im więcej się upokarzałam, tym więcej przenikała mnie obecność Boża”. (Dz 1605)

„Ja jestem nie tylko niedołężnym dzieckiem, ale nagromadzeniem nędzy i nicości” (Dz 298)

Faustyna cierpi z powodu sióstr, a w szczególności z powodu ich wątpliwości na temat faktycznego jej obcowania z Jezusem. Siostry zaczęły nazywać Faustynę histeryczką i fantastyczką po tym, jak oznajmiła im o poleceniu namalowania obrazu. Kiedy starała się milczeć, siostry dokuczały jej tym bardziej. Ona cierpiała „jak gołębica” i znosiła to ze spokojem. Przełożeni często upokarzali Faustynę i „napełniali ją wątpliwościami”. Jedna z matek wyzywała ją gniewnie od dziwaczek, histeryczek, wizjonerek. Faustyna załamuje się pod ciężarem tej pogardy, ale pociesza ją głos wewnętrzny, że Jezus jest z nią. Podnosi się „z nową odwagą do cierpień”. (Dz 129)

„Cierpienie wyrasta jakby spod ziemi” dziwi się jedna z matek. (Dz 138) Szczególnie detalicznie podchodzą przełożeni do uchybień Faustyny, nic jej nie ujdzie na sucho. Jest często upominana, że jest nieobowiązkowa, obojętna na wszystko. Faustyna jest traktowana gorzej niż inne siostry. Kiedy leżała w infirmerii z drugą siostrą, nikt nie przychodził jej odwiedzać (a drugą siostrę odwiedzali). Druga siostra miała do dyspozycji światło i słuchawki radiowe, a Faustyna leżała w ciemności i samotności. Dlaczego siostry tak się zachowywały wobec niej? Może z zazdrości o niezwykłe wizje, ale może też Faustyna sama nie była zbyt sympatyczna, może małomówna, chłodna? Nie wiadomo. W zakonie istniały praktyki oskarżania się z przewinień przed przełożonymi. Pewnego razu jakaś siostra kazała Faustynie czekać na matkę przełożoną na korytarzu i oskarżać się z pewnych rzeczy, których nie popełniła. Faustyna będąc posłuszną to właśnie zrobiła – skłamała. Konflikt między posłuszeństwem a prawdomównością rozwiązała na korzyść posłuszeństwa. Być posłuszną jest lepiej niż mówić prawdę – zdecydowła Faustyna.

 

Faustyna czuje się skrzywdzona: przez nieczułe siostry, surowe przełożone, księży dających sprzeczne sygnały (jedni nakzują jej wierzyć w wizje, inni je odrzucić). „Poczucie doznanej krzywdy ma dla tego człowieka (neurotyka) jakiś szczególny sens, spełnia jakąś funkcję. … Umożliwia mu bowiem hodowanie u siebie skrycie uczucia wyższości w stosunku do innych – dzięki męczeńskiej koronie” (Horney, s. 304) Utrzymujące się poczucie krzywdy wywołuje wrogą agresję, która nie zostaje jednak uświadomiona, ponieważ zagraża wyidealizowanemu wizerunkowi neurotyka. Ten stłumiony gniew wyraża się najczęściej jako cierpienie. Znajduje wyraz we wzmożonych dolegliwościach, przybiera formę objawów psychosomatycznych. U Faustyny widzimy zatem ciągłe pogarszanie się jej zdrowia, co należy też przypisać męczącej pracy fizycznej, brakowi odpoczynku, umartwieniom. Niemniej czynniki psychiczne mogły tu także odegrać wielką rolę. Gdy ktoś chce cierpieć, wyniszczać się, umierać, to w pewnym momencie to osiąga.

 

Tłumiony gniew i agresja mogły się także wyrażać u Faustyny w jej dziwacznych wizjach, tak jak u innych ludzi w snach. Faustyna miała kilkakrotnie wizję Dzieciątka Jezus łamanego na ołtarzu i zjadanego przez księdza:

 

„Wtem ujrzałam Matkę Bożą z Dzieciątkiem Jezus. Dziecię Jezus trzymało się ręki Matki Bożej; w jednej chwili Dziecię Jezus pobiegło na środek ołtarza z radością, a matka Boża rzekła do mnie: Patrz, z jakim spokojem powierzam Jezusa w jego ręce, tak i ty masz powierzać swoją duszę i być wobec niego dzieckiem. Po tych słowach dusza moja została napełniona dziwną ufnością. Matka Boża była ubrana w białą suknię, dziwnie białą, przezroczystą, na ramionach miała przezroczystą  niebieską, czyli jak błękit, zarzutkę, z odkrytą głową, włosy rozpuszczone; śliczna i  niepojęcie piękna. Matka Boża patrzyła z wielką łaskawością na ojca, jednak po chwili ojciec złamał to śliczne Dziecię i wyszła prawdziwie krew żywa; ojciec pochylił się i wniknął w siebie tego żywego i prawdziwego Jezusa; czy Go zjadł, nie wiem, jak się to dzieje. Jezu, Jezu, nie mogę podążyć za Tobą, gdyż Ty mi się stajesz w jednym momencie niepojęty”. (Dz 677)

 

Faustyna nie rozumiała tej wizji. Matka Boża każe jej zaufać księdzu. Faustyna ufa. Nagle staje się coś nieoczekiwanego i strasznego: ksiądz zjada dziecko, leje się krew. Jakże tu ufać komuś, kto zjada śliczne dzieciątko? Faustyna ma wątpliwościu co do tej całej ufności. Jezus jest przełamany, zjedzony, pochłonięty. Czyżby Faustyna tak naprawdę nieświadomie pragnęła, aby coś pochłonęło, unicestwiło Jezusa, przyczynę jej cierpień? Czy miała wobec niego skryty gniew, jak wobec kogoś, kto ją krzywdził? Myślę, że możliwa jest taka interpretacja tej wizji.

 

A oto kolejna dająca do myślenia wizja:

 

„Chwilę przed podniesieniem ujrzałam Matkę i małego Jezunia i starego Dziadunia. Matka Najświętsza rzekła do mnie te słowa: Córko moja, Faustyno, masz ten Skarb najdroższy – i podała mi maleńkiego Jezusa. Kiedy wzięłam Jezusa w ręce, dusza moja doznawała tak niepojętej radości, że nie jestem w stanie tego opisać. Ale dziwna rzecz: po chwili Jezus stał się straszny, okropny, duży, cierpiący – i znikło widzenie i był czas niedługo, aby iść do Komunii świętej”. (Dz 846)

 

Podobny wątek: najpierw radość z trzymania skarbu, potem nagle przerażenie. Jezus staje się straszny, okropny, duży i cierpiący. Faustyna czuje lęk, bo to co miłe i cenne zamienia się w straszne i przerażające. Faustyna bała się Jezusa nakładającego na nią cierpienia, uważała go podświadomie za strasznego i okropnego za to, co jej czynił. Ale to nie mogło przeniknąć do jej świadomości, więc tylko wyrażało się w wizjach. Nie chciała trzymać w rękach dużego, cierpiącego, strasznego i okropnego Jezusa. Chciała mieć tylko miłe przeżycia ze ślicznym Dzieciątkiem. Jednak jak zwykle widziała dwie strony medalu, jedną akceptowała, drugą chowała w podświadomości.

 

A oto kolejny przykład na to, jak uczucia wrogości, chęci zemsty, które nie przedostają się do świadomości Faustyny, przejawiają się w jej wizji. Faustyna ma wizję, że podczas nabożeństwa nad pewnymi siostrami zawisa miecz gniewu Pańskiego.

 

Identyfikacja z Jezusem

 

„Dla osobowości typowo zależnej, takiej, u której zdecydowanie przeważają tendencje do tłumienia własnego „ja” – kochać jest czyms równie cudownym, jak być kochanym. Kochać – oznacza dla takiej osoby zapamiętanie sie, utonięcie w uczuciach mniej lub bardziej ekstatycznych, zespolenie z drugą istotą, stanie się jednym sercem i jednym ciałem, znalezienie uczucia załkowitej jedności, jakiego próżno w sobie sukała. Tęsknota do miłości wypływa więc u niej z głębokich, potężnych źródeł: z marzenia o całkowitym poddaniu się i zespoleniu w jedności. … Poszukiwanie i dążenie do jedności jest jedną z najpotężniejszych sprężyn motywacyjnych kształtujących postawy ludzkich jednostek, u neurotyków zaś jest to jeszcze silniejsze ze względu na ich wewnętrzną dezintegracje. Potrzeba oddania się jakiejś istocie potężniejszej od nas jest wszak istotnym pierwiastkiem rozmaitych form religii.” (Horney, s. 316-317)

 

„Fascynująca siła pociągająca miłości nie ogranicza się do nadziei znalezienia satysfakcji, spokoju, zespolenia w jedność, ale polega również na tym, że wydaje się takiej osobie jedynym sposobem urzeczywistnienia idealnego obrazu swego „ja”. Kochając – może dać w pełni wyraz wszystkim cechom swego wyidealizowanego „ja”, które muszą jej zjednywać czyjeś uczucie. Będąc kochaną – uzyskuje najwyższe samopotwierdzenie”. (Horney, s. 317)

 

„Kochać kogoś mocnego, zespolić się z nim w jedno, prowadzić niejako życie zastępcze poprzez jego zycie – oznacza uczestnictwo we władaniu życiem bez obowiązku własnej do tego zdolności”. (Horney, s. 322)

 

Faustyna wielokrotnie podkreśla w Dzienniczku swe pragnienie całkowitej identyfikacji z Jezusem, swe całkowite zanurzenie swej małości w Jego wielkości i miłości.

 

„I wprowadził mnie w tak ścisłą łączność z sobą, i zaślubiło się serce moje z Jego Sercem w sposób miłosny, i odczułam Jego najlżejsze drgnienia, a On moje. Ogień mojej miłości, stworzony, został złączony z żarem wiekuistej miłości Jego. Wszystkie łaski ta jedna przewyższa swym ogromem. Troistość Jego ogarnęła mnie całą i jestem cała zanurzona w Nim, mocuje się niejako moja maleńkość z tym Mocarzem nieśmiertelnym. Jestem zanurzona w niepojętej miłości i niepojętej męczarni z powodu Jego męki. Wszystko, co się dotyczy Jego Istoty, i mnie się udziela”. (Dz 1056)

 

„Najsłodszy Jezu, rozpal moją miłość ku sobie i przemień mnie w siebie, przebóstwij mnie, aby czyny moje miłe ci były; niech to sprawi moc Komunii Świętej, którą codziennie przyjmuję. Jak bardzo pragnę być przeistoczona całkowicie w Ciebie, o Panie”. (Dz 1289)

 

„Pragnę, o Jezu mój, cierpieć i płonąć ogniem miłości przez wszystkie wydarzenia życia. Twoją jestem cała, pragnę się zaprzepaścić w tobie, o Jezu, pragnę się zagubić w Twej Boskiej piękności. Ścigasz mnie, o Panie, swą miłością, jak promień słońca przenikasz wnętrze moje i przemieniasz ciemność mej duszy w jasność swoją. Czuję dobrze, że żyję w Tobie jako jedna mała iskierka, pochłonięta przez żar niepojęty, w którym płoniesz, o Trójco niepojęta” (Dz 507)

 

„Ja chcę być podobna do Ciebie, Jezu, do Ciebie ukrzyżowanego, umęczonego, upokorzonego. Jezu, odbij na duszy i sercu moim swoją pokorę. Kocham Cię, Jezu, do szaleństwa. Ciebie wyniszczonego, takiego jak Cię wskazuje prorok, jakby nie mógł w Tobie dostrzec postaci ludzkiej dla wielkich boleści”. (Dz 267)

 

Ponieważ Faustyna czuła się nicością, szukała dla siebie jakiejś, najlepiej wyjątkowej, tożsamości. Chciała zamienić się w Jezusa. Niepojęta miłość i niepojęta męczarnia są z sobą całkowicie zespolone w przeżyciach Faustyny. Ponieważ Jezus kojarzy jej się przede wszystkim z męką – i ona się męczy. Nie ma ekstazy bez męki – taki jest mistycyzm Faustyny. Czy wszyscy mistycy płacili cenę męki za swoje ekstazy zjednoczenia z Bogiem? Nie wiem. Faustyna nigdy nie pisze, że łączy się z Jezusem w chwale jego zmartwychwstania, ani w chwilach Jego ziemskiego życia. Zjednoczenie jest wybiórcze – w męce. Im więcej cierpienia, tym więcej miłości, bo jak wcześniej pisałam, cierpienie jest utożsamiane przez Faustynę z miłością.

 

W ten sposób małe, mizerne i niedoskonałe „ja” Faustyny zostawało unicestwione przez ogień Boskiej miłości. Pozostawało tylko dumne „ja”, doskonałe, spełniające wolę Boga, święte, identyczne z Bogiem. Nadal jednak nie ma śladu prawdziwego „ja” Faustyny. Gra w wyobraźni Faustyny toczy się już na takich wysokościach, że zaprzeczenie jej realności spowodowałoby bolesny i być może śmierteny upadek. Mimo walki i cierpień, Faustyna nigdy nie podda w wątpliwość realności tej cudownej boskiej rzeczywistości, w której żyje. Za dużo ma do stracenia.

 

Odkupienie mocą cierpienia. Zbawcza moc cierpienia.

 

Św. Paweł, a za nim całe chrześcijaństwo wierzy, że dzięki Chrystusowi Bóg zgładził nasze grzechy, anulował je, odwołał ich konsekwencje. Sprawiedliwością Bożą nazywa Paweł usprawiedliwienie ludzi przez wiarę. Jest to nowa interpretacja sprawiedliwości, na której opiera się cała Dobra Nowina. Na tym polega Boża sprawiedliwość, żeby zapomnieć nasze winy, zmazać grzechy i o nich nie pamiętać. Usprawiedliwić, to znaczy też zrozumieć i wybaczyć. Zatem Paweł pojmuje sprawiedliwość nie jako karę, ale jako usprawiedliwienie i przebaczenie, które mamy przez wiarę w Jezusa Chrystusa.

 

Inaczej sprawę widzi Faustyna: „Zrozumiałam wielką sprawiedliwość Bożą, jako każdy musi się wypłacić aż do ostatniego szelążka” (Dz 1375). Odkupienie dokonało się według Faustyny jedynie przez mękę i śmierć Jezusa. Tymczasem św. Paweł pisze, że gdyby Chrystus nie zmartwychwastał, nasz wiara byłaby próżna. Zatem Paweł czyni zmartwychwstanie istotą odkupienia. Zmartwychwstanie oznacza przebaczenie, zmycie grzechów, które umożliwia naszą przemianę, przebóstwienie. Faustyna zapomina o zmartwychwstaniu, gdyż za bardzo pochłonięta jest walką. Ona nigdy nie uwierzy w ostateczny happy end. Ona pozostanie wiecznym wojownikiem, dla którego walka toczy się na krzyżu nieustannie, a zmartwychwstanie nie następuje nigdy. Tymczasem cierpienie Jezusa na krzyżu trwa wiecznie. Gdyby zmartwychwstał – nastąpiłby koniec walki. To było dla niej nie do pomyślenia. Dlatego Jezus Faustyny musi pozostawać na wieki na krzyżu i cierpień i umierać. Zmartwychwstanie oznaczałoby porzucenie konfliktu wewnętrznego i odnalezienie i zaakceptowanie prawdziwego „ja”. Taki jest sens psychologiczny zmartwychwstania.

 

Odkupienie w pojęciu Faustyny rozgrywa się nadal. Następuje ono za sprawą męki i śmierci Chrystusa, do której to męki ludzie mogą dobrowolnie się dołączać.

 

„Także w tej samej chwili widziałam pewną osobę, i w części stan jego duszy i wielkie doświadczenia, jakie Bóg zsyła na tę duszę; cierpienia te dotyczyły umysłu jego i w tak ostrej formie, że żal mi się zrobiło i rzekłam do Pana: Czemu tak z nim postępujesz? I odpowiedział mi Pan: Dla jego potrójnej korony – ale i dał mi Pan poznać, jak niepojęta chwała czeka duszę, która jest podobna do Jezusa cierpiącego tu na ziemi: będzie dusza taka miała podobieństwo do Jezusa w Jego chwale. Ojciec niebieski o tyle dusze nasze uwielbi i uzna je, o ile będzie w nas widział podobieństwo do Syna swego. Zrozumiałam to, że to upodobnienie się do Jezusa jest nam dane tu na ziemi. Widzę dusze czyste i niewinne, na które Bóg wywiera swą sprawiedliwość, i dusze te są ofiarami, które podtrzymują świat i uzupełniają to, co nie dostawało męce Jezusa; takich dusz jest niewiele” (Dz 604)

 

W innej konwersacji z Jezusem na podobny temat okazuje się, że potrójna korona, dla której pewien kapłan musi cierpieć oznacza dziewictwo, kapłaństwo i męczeństwo. Właśnie taką koroną chwały będzie on nagrodzony w niebie za dziewictwo – wyrzekł się seksu, za kapłaństwo – pełnił najbardziej zaszczytną rolę „zastepcy Jezusa”, męczeństwo – znosił cierpienia. Widzimy więc dobrze, jakie przymioty w pojęciu Faustyny wynagradza Bóg. Pojenie spragnionych? Karmienie głodnych? Odwiedzanie uwięzionych i chorych? Pocieszanie smutnych? Kochanie bliźniego? Powstrzymanie się od osądzania? Przebaczanie? Nie. Według Faustyny nagrodę osiąga się za dziewictwo, kapłaństwo i męczeństwo!

 

Faustyna uważała także, że tutaj na ziemi możemy upodobnić się do Chrystusa tylko przez cierpienie. Miała bowiem tak niskie poczucie własnej wartości, że nie przychodziło jej do głowy, że ktoś może być podobny do Jezusa w Jego zrozumieniu człowieka, przebaczeniu, uzdrawianiu, kochaniu. W Jego mądrości, umiejętności nauczania duchowego, w Jego modlitwie. Na to Faustyna czuła się za mała i za nędzna, ponieważ utożsamiała się tym razem ze swoim zdegradowanym, pogardzanym „ja”.

 

Jezus mówi do Faustyny: „Sam kieruję twoim życiem i wszystko tak urządzam, abyś mi była ustawiczną ofiarą, i czynić będziesz zawsze wolę moją, a dla dopełnienia tej ofiary łączyć się będziesz ze mną na krzyżu”. (Dz 923) „Każde nawrócenie grzesznej duszy wymaga ofiary” (Dz 961)

 

Ofiarę tę rozumie Faustyna jako znoszenie cierpień. Dlatego często „wije się w strasznych boleściach i łzach na korzyść grzeszników”. (Dz 1428)

 

„O Jezu, pragnę zbawienia dusz, dusz nieśmiertelnych. W ofierze dam upust sercu swojemu – w ofierze, której się nikt ani domyśli, będę się wyniszczać i spalać niepostrzeżenie świętym żarem miłości Boga”. (Dz 235)

 

Tak naprawdę Faustyna chciała, aby święty żar miłości Boga spalił jej nędzne „ja”, a dał jej w zamian „ja” chwalebne. Spalanie siebie w ofierze służyło też utrzymaniu idealnego obrazu swego wielkiego „ja”. A zatem konflikt się rozwiązywał: nędzne „ja” zostało spalone, unicestwione w ofierze i na korzyść wielkiego „ja”. Wielkie „ja” szczyciło się niebywałą zasługą ratowania grzeszników ze szponów Boskiej sprawiedliwości. Jeszcze jedno: gdyby Bóg nie czyhał tak ze swoim gniewem na grzeszników, ale okazałby im trochę więcej współczucia i cierpliwości, ofiary Faustyny straciłyby swą przydatność. Elementy układanki zatem bardzo dobrze do siebie pasują. Faustyna ma rozwiązany konflikt wewnętrzny, a Bóg musi zionąć gniewem, aby wielkość świętej była naprawdę wielka. Bóg nie może być nieskończenie miłosierny w fantazjach Faustyny, bo jej misternie skonstruowany system przekonań rozpadłby się z hukiem. Każdy element jest konieczny, bo na nim opiera się inny, i tak dalej.

 

 

Cierpienie to miłość

 

Jezus mówi Faustynie, że „innej drogi nie ma do nieba, prócz drogi krzyżowej” oraz „dusza cierpiąca jest najbliższa mojego serca”. „Bóg obarcza cierpieniem tych, których szczególnie miłuje”. „Cierpienie jest skarbem największym na ziemi – oczyszcza duszę…. Prawdziwą miłość mierzy się termometrem cierpień” (Dz 342). Jest to zachęta do poddania się cierpieniu, a wręcz do poszukiwania cierpień. Jezus z Nazaretu nie pochwalał takiej postawy. Przeciwnie, chciał zdejmować z ludzi ciężary cierpień, uzdrawiał, wskrzeszał, wypędzał demony, ocalał od potępienia społecznego. Gdyby myślał, że cierpienie służy zbawieniu, być może zachęcałby ludzi do znoszenia go ku chwale Boga. Nic takiego nie robił. Głosił Królestwo Boże, będące uwolnieniem od ziemskich cierpień, od zła dręczącego ludzkość. Współczuł i płakał nad niedolą ludzi. Pomagał im. Potępiał zadawanie cierpień. Owszem, sam poddał się złu tego świata, ale wcale tego nie pragnął. Bał się i unikał cierpienia, tak jak każdy zdrowy psychicznie człowiek.

Jednakże Faustyna utożsamia miłość z cierpieniem.  Czuje się szczęśliwa cierpiąc, im bardziej cierpi, tym bardziej jest w ekstazie.

 

„O Jezu mój, nie ma nic lepszego dla duszy jak upokorzenia. We wzgardzie jest tajemnica szczęścia; kiedy dusza poznaje, że jest nicością i nędzą sama z siebie, a wszystko, co ma dobrego w sobie, jest tylko darem Bożym, kiedy dusza widzi w sobie wszystko darmo dane, a jej własnością jest tylko nędza, to ją utrzymuje w ustawicznym korzeniu się przed majestatem Bożym, a Bóg widząc duszę w takim usposobieniu, ściga ją swymi łaskami. Kiedy dusza zagłębia się w przepaść swojej nędzy, Bóg używa swej wszechmocy, aby ją wywyższyć” (Dz 593)

 

Gardząc sobą, Faustyna czuje się sprawiedliwie ukarana za swe grzechy. Im bardziej karze siebie, im bardziej swój gniew skieruje porzecieko sobie, tym czuje się lepiej, lżej, swobodniej, tym czuje, że zasłużyła na miłość. Miłość, której może doświadczać tylko jako osoba doskonała. Zatem tylko cierpienie jest dla niej okazją do zaznania miłości. Pogarda siebie sprawia jej satysfakcję. Poniża sie, aby zostać wywyższoną. Dar Boży w interpretacji Faustyny nie jest dany całkiem darmo – wszak ceną jego jest cierpienie i upokorzenie.

 

Faustynę ogrania niepojęta tęsknota za Jezusem. Nie chce żyć już na tym świecie. Tą tęsknotę odczuwa jako ogrome cierpienie. Jej egzystencja na ziemi jest już tylko cierpieniem. „Miłość i cierpienie są razem, jednak nie zamieniłabym tej boleści spowodowanej przez Ciebie za żadne skarby, gdyż to jest boleść niepojętych rozkoszy, a zadaje te rany ręka miłująca”. (Dz 843) Ręka miłująca zadaje cierpienie – kto zrozumie takie podejście do miłości? Tylko ktoś, dla którego przejawem, istotą miłości jest cierpienie. Dlaczego nic nam nie wiadomo o rozkoszach męki przeżywanych przez Jezusa na krzyżu? Dlaczego Jezus po zmartwychwstaniu nie opowiadał o tym uczniom? Czy nie byłaby to istotna informacja? Powiedziałby: „Jestem wybrańcem Boga, który gładzi grzechy świata. Tak Bóg mnie kocha, że kazał mi cierpieć na krzyżu. Ale tak cierpiąc, doświadczyłem naprawdę niepojętych rozkoszy. Po cóż właściwie zmartwychwstałem, skoro na krzyżu było mi tak rozkosznie? Bóg zabrał cierpienie, zabrał i rozkosze… Nie rozumiem Go …” Takiego czegoś Jezus nie powiedział. Męka to męka, śmierć to śmierć. Czy naprawdę miłość Ojca przejawiła się w męce Jezusa, czy raczej w Jego zmartwychwstaniu? Czy gdyby Jezus opowiadał o sobie w zarozumiałym, egzaltowanym  i wyniosłym stylu Faustyny, ktokolwiek o zdrowych zmysłach uznałby Go za prawdziwego Syna Bożego?

„O, gdyby dusza cierpiąca wiedziała, jak ją Bóg miłuje, skonałaby z radości i nadmiaru szczęścia; poznamy kiedyś, czym jest cierpienie, ale już będziemy w niemożności cierpienia. Chwila obecna jest nasza”. (Dz 963)

To jak to właściwie jest: w piekle będziemy wiecznie cierpieć, czy nie? Kiedy ma nastąpić ten czas „niemożności cierpienia”?

Faustyna wie naprawdę, co wycierpiał Jezus. Świat tego jeszcze nie wie. Ona to bowiem „przeżywała z Nim w sposób szczególny wszystkie rodzaje mąk” (Dz 1054): w Ogrójcu, na krzyżu. Zaraz po tych bolesnych mękach Faustyna doświadcza ekstazy, zaślubienia z Jezusem. Jest najpierw zanurzona w Jego męce, by potem dostąpić Jego nieśmiertelnej miłości. Znów ceną miłości jest cierpienie. Dlaczego nigdy nie uczestniczy z Nim w zmartwychwstaniu?

Faustyna czuła się szczególnie umiłowana przez Boga dzięki swym cierpieniom. Wiedziała bowiem, że dusza ukrzyżowana wielkorakimi cierpieniami to dusza, która została nimi obarczona przez Boga, który chce w ten sposób okazać jej swą miłość. (Dz 1253) Bóg jest sprawcą cierpień ludzi i robi to z miłości.

Odrzucenie świata i małość stworzeń

Istotnym elementem taktyki Faustyny było unikanie kontaktu z ludźmi, do czego zresztą zachęcał ją zazdrosny Jezus. Dla neurotyka bliski kontakt z człowiekiem jest niebezpieczny. Po pierwsze może doprowadzić do zdemaskowania fałszywego wielkiego „ja”. Po drugie, może uświadomić neurotykowi, co naprawdę traci unikając ludzi i bliższych z nim związków. To byłoby zbyt bolesne. Dlatego Faustyna robi, co może, aby się odseparować. Naczelną zasadą, którą wyznaje jest zachowanie milczenia, nierozmawianie na tematy błahe. Po wtóre nakazuje sobie: „nie mieć z nikim poufałości”. (Dz 861) Faustyna chce tylko odczuwać Jezusa w swoim sercu, a „stworzenia kocham o tyle, o ile mi pomagają do zjednoczenia się z Bogiem. Wszystkich ludzi kocham dlatego, bo widzę w nich obraz Boży”. (Dz 373) Trochę jest Faustyna interesowna w tym podejściu do ludzi. A przecież tak cierpi dla ich zbawienia. Z jednej strony nie przypisuje im wartości dla nich samych, z drugiej tak ich wielce ceni, że poświęca im całe swoje szczęście. Kocha zatem wszystkich, bo jest w nich obraz Boży. Dlaczego zatem ci wszyscy ludzie z obrazem Bożym w sobie idą szeroką ścieżką na zatracenie?

 

Faustyna robi sobie wyrzuty, że za wiele myśli o ludziach. Wtedy ukazuje jej się strażnik Jezus przypominając, że to do niego należy się przytulać, a nie fantazjować bezproduktywnie i zdradziecko o „stworzeniach”. (Dz 960) Albowiem „Bóg jest zazdrosny o nasze serce i chce, abyśmy Jego tylko kochali”. (Dz 337) Jak przystało na prawdziwie oddaną Oblubienicę, Faustyna ma całe serce tylko dla jednego zaborczego wybranka – Jezusa: „Wiedz o tym, córko moja, że jedno spojrzenie twoje na kogoś innego zraniłoby mnie więcej niż wiele grzechów przez duszę inną popełnionych”. (Dz 588) Ależ ta Faustyna musi się pilnować nawet ze wzrokiem, nie tylko z mową. Chodzić ze spuszczoną głową i nie odzywać się do nikogo – tego pragnie jej Jezus. Czy dziwi nas zatem, że siostry nie pałały do Faustyny wielką sympatią?  Kto lubi gburów i odludków, którzy na dodatek wywyższają się opowieściami o mistycznych doznaniach?

 

Przebywanie ze „stworzeniami” to dla świętej prawdziwe męczeństwo: „W rannym rozmyślaniu odczułam niechęć i odrazę do wszystkiego, co stworzone. Wszytko jest blade w oczach moich, duch mój jest oderwany od wszystkiego, pragnę tylko Boga samego, a jednak żyć muszę. Jest to męczeństwo nie do opisania”. (Dz 856) Tak, ludzie ją męczą, ponieważ każdy z nimi kontakt uświadamia jej, jak daleko odeszła od rzeczywistości, jak boi się stawić jej czoła, jak bardzo nie chce żyć, jak bardzo jest nieszczęśliwa i spragniona czułości, kontaktu z życiem prawdziwym.

 

„Od stworzeń nie żądam niczego; o tyle z nimi obcuję, o ile konieczność tego wymaga. Zwierzać się nie będę – chyba wtenczas, że to bedzie konieczne dla chwały Bożej. Obcowanie moje jest z aniołami”. (Dz 1200) A więc Faustyna jest zbyt duchowa, aby obcować z ludźmi. Ona jest tak duchowa, jak anioły, z nimi tylko ma wspólny język. Ludzi toleruje z konieczności. Ten marny świat nic nie może jej dać. Dzieło Boga – stworzenie świata i „stworzeń” nie wprawia Faustyny w zachwyt, nie robi na niej wrażenia. A przecież wmawia sobie, że tak kocha dusze, że za nie cierpi i umiera w mękach. Czyli kocha dusze, ale już „stworzeń” nie bardzo? Dla Faustyny „dusza” i „stworzenie” to jakby pojęcia rozdzielne. Duszę można kochać, jest obrazem Boga. Natomiast stworzenia są raczej marne i niegodne miłości. Czyżby Faustyna czytała Platona?

Magiczne modlitewki

I na koniec sprawa modlitw, litanii, „koroneczki”, magicznej godziny trzeciej…. Zdaje się, że Bóg uzależnia udzielenie zbawienia od wypowiedzenia pewnych słów (jakoby zaklęć) w ściśle określonym czasie. Na przykład tuż przed śmiercią grzesznika. Bo zapewne „koroneczka” już po jego śmierci straciłaby swą moc. Także godzina trzecia wydaje się tu niezmiernie istotna. Wygląda to bardzo rytualistycznie, jak pogańska magia. Wystarczy o trzeciej wypowiedzieć określona liczbę słów, nie ważne czy ze zrozumieniem, z jakimś uczuciem, byle powiedzieć. I rezultat w postaci zbawienia dusz gotowy. Tymczasem wiemy, jak Jezus z Nazaretu sprzeciwiał się takiemu zafiksowaniu na rytuale. Wielokrotnie beształ faryzeuszy za poprzestawanie na zachowaniu formy, gdy potrzebna była miłość i współczucie.

Jezus daje często Faustynie szczegółowe instrukcje, jakie „modlitewki”, kiedy i w jakiej ilości należy odmówić, aby odniosły określony skutek. „Odpraw nowennę w intencji Ojca św., która ma się składać z 33 aktów, czyli powtórzenie tyle razy tej modlitewki, której cię nauczyłem do Miłosierdzia”. (Dz 341) „Odmawiaj nieustannie tę koronkę, której cię nauczyłem. Ktokolwiek będzie ją odmawiał, dostąpi wielkiego miłosierdzia w godzinę śmierci. Kapłani będą podawać grzesznikom jako ostatnią deskę ratunku; chociażby grzesznik był najzatwardzialszy, jeżeli raz tylko zmówi tę koronkę, dostąpi łaski z nieskończonego miłosierdzia mojego”. (Dz 687) Bóg mówi Faustynie: „Kiedy przy konającym odmawiają tę koronkę, uśmierza się gniew Boży, a miłosierdzie niezgłębione ogarnia duszę, i poruszą się wnętrzności miłosierdzia mojego, dla bolesnej męki Syna mojego” (Dz 811)

Magiczna godzina trzecia jest godziną miłosierdzia. To znaczy właśnie o trzeciej trzeba o nie błagać i zagłębiać się w męce Jezusa. Jeśli dusza o trzeciej prosi o coś „przez mękę” Jezusa, On jej niczego nie odmówi. (Dz 1320) A jeśli dusza zrobi to o czwartej? No tu już widzimy pewne trudności ze spełnianiem życzeń takiej niepunktualnej duszy.

Widzimy tu wielką magiczną wartość jaką dostrzega Faustyna w rytuale.

Czy jest to wiara w modlitewki czy w Boga?

Szersze konsekewncje przyjęcia mentalności Faustyny

System Faustyny składa się z wielu powiązanych wzajemnie elementów. Te elementy to:

  • życie w dwóch osobowościach
  • walka dumnego „ja” z nędznym „ja”
  • nienawiść do siebie
  • uzewnętrznianie tej nienawiści jako pochodzącego z zewnątrz cierpienia
  • pragnienie poniżeń i pogardy
  • utożsamianie cierpienia z miłością
  • traktowanie cierpienia jako zasługi dla zbawienia
  • obraz groźnego „sprawiedliwego” Boga i walczącego z Nim miłosierdzia

 

Podstawą tej konstrukcji jest lęk. Lęk przed Bożym sądem, przed potępieniem, przed grzesznością, przed byciem niedoskonałym, przed poznaniem swego prawdziwego „ja”, przed karą, przed cierpieniem, przed ludźmi, przed wysiłkiem wewnętrznym, przed wzięciem odpowiedzialności za własne życie. Miłosierdzie proklamowane przez Faustynę musi mieć charakter ograniczony, aby pasowało do jej układanki. To ograniczone miłosierdzie wyrażające się wiecznością piekła, masą potępionych, niekończącymi się karami jest ważnym i niezbędnym elementem neurotycznej układanki. Jeśli zniknie lęk – na czym neurotyk oprze swe życie, jak wybierze zasady, którymi będzie się kierował? Bez sankcji wiecznej kary neurotyk będzie zagubiony w świecie, ponieważ nie mając kontaktu z samym sobą, nie ma on do kogo zwrócić się z pytaniem jak postępować, co myśleć. Dlatego zakazy i nakazy traktuje jako jedyne życiowe wskazówki.

Chrześcijaństwo ustanowione na neurotycznej podstawie lęku i kary musi się kurczyć wraz z rozwojem psychicznym społeczeństw.

Dlaczego jednak system Faustyny wydaje się dobrze działać? Miliony ludzi odmawiają koronkę, powtarzają o trzeciej „Jezu, ufam Tobie”, wpatrzeni w obraz Jezusa miłosiernego. Główne hasło jest chwytliwe. Mało kto wie, co się kryje w Dzienniczku. System ten jest do pewnego stopnia spójny, przynajmniej powierzchownie. Jeśli nie mamy tendencji do zbyt głębokiej analizy, nie znajdziemy tu niezgodności. Jednak jako system oparty na lęku, nie może mieć nic wspólnego z Dobrą Nowiną. Dopóki chrześcijanie naprawdę nie uwierzą, że w Bogu nie ma nic, czego należałoby się lękać, że jest On lekarzem, a nie oprawcą, system Faustyny będzie się dobrze trzymał.

 



[i] Karen Horney „Nerwica a rozwój człowieka”, Dom Wydawniczy Rebis, 2011, tłum. Zofia Doroszowa

 

Drabina raju jako przejście przez piekło

Recepta na zbawienie według Jana Klimaka

 

Człowiek jako więzień namiętności i cel ataków demonów

Namiętność to jedno z najczęściej używanych przez Jana Klimaka słów w jego słynnym dziele Drabina raju[1]. Drabina jest przewodnikiem dla mnichów, pouczającym ich jak skutecznie osiągnąć zbawienie. Mogłaby mieć podtytuł „Metoda zbawienia w 30 krokach po drabinie” lub też „Jak skutecznie wejść na 30 stopień drabiny raju i nie spaść w dół”. Kluczowy dla zbawienia jest tutaj problem namiętności. Namiętność według Klimaka to jednak nie to, o czym myśli współczesny czytelnik powieści. Nie jest to gorące i pełne pożądania uczucie do drugiego człowieka. Namiętność jest u Klimaka tym wszystkim, co trzyma nas nisko przy ziemi i nie pozwala wspinać się na kolejne szczeble drabiny raju. Człowiek w oczach Klimaka jest więźniem namiętności bezustannie atakujących jego słabe ciało. Podstępnymi kusicielami podsuwającymi ciału namiętności są demony. Klimak postrzega drogę do raju jako walkę z namiętnościami atakującymi ciało, walkę z owym ciałem, czyli przedmiotem ataków oraz z demonami, sprawcami tych ataków. Tylko pod warunkiem, że zostaną one uśmiercone lub powstrzymane, dusza uwolni się ze swych okowów i dotrze do Boga po przebyciu 30 stopni drabiny raju. Stopnie te są etapami na drodze do Boga, polegającymi właśnie na uśmiercaniu namiętności i obronie przed atakami demonów.

Czym są owe zgubne namiętności? Są to potrzeby i pożądania naszego ciała i psychiki. Choć w rzeczywistości coś takiego jak psychika nie istnieje w języku Klimaka, to słowo „ciało” streszcza w sobie wszystkie ludzkie pragnienia i potrzeby, takie jak łaknienie, seksualne pożądanie, pragnienie przyjemności, odpoczynku, towarzystwa, bliskości. Wszystkie je uznaje Klimak za szkodliwe z punktu widzenia zbawienia. Zaleca zatem ich uśmiercenie i podaje metody walki, które w jego przekonaniu niezawodnie doprowadzą do porażki demonów i śmierci namiętności. Z martwego ciała wyłoni się wtedy czysta dusza, która otrzyma sprawiedliwą nagrodę za swój ziemski trud bojowy.

Czy unicestwienie pragnień jest możliwe? I ważniejsze pytanie: czy jest konieczne, aby dostąpić spotkania z Bogiem, zbawienia?

Uśmiercić namiętności jak węże za pomocą miecza.

Klimak jest całkowicie przekonany, że namiętności powinny zostać zdławione, trzeba je „uśmiercić jak węża za pomocą miecza” [833B]. Odciąć od siebie, tak aby nie były już częścią człowieka. Klimak podaje niezawodne sposoby na pozbycie się namiętności i odstraszenie demonów. Sposoby te wymagają od człowieka wielkiej siły i determinacji. Klimak przywołuje często porównania ze sportem, atletami, siłaczami lub też wojownikami. Jest to walka o nagrodę. Jest to wyścig, zawody sportowe. Trzeba natężać wszystkie swe siły i nigdy nie można pozwolić sobie na odprężenie czy odpoczynek, bo daje to demonom okazję na przypuszczenie zwielokrotnionego ataku. Trzeba być zawsze w stanie napięcia i uwagi, gotowości do obrony i ataku. Trzeba się non stop bronić, ale też atakować.

Demony Klimaka są według mnie uzewnętrznionymi, czyli wypartymi z wnętrza człowieka,  naturalnymi potrzebami. Jeśli określamy je mianem demonów, to stawiamy je niejako na zewnątrz siebie, uważamy za obcą wrogą siłę, nie musimy zatem identyfikować się z nimi. Jeśli czujemy pożądanie, obwinamy za nie demona pożądliwości, a jeśli się przejemy, winny będzie temu demon obżarstwa. Klimak traktuje je jako siły zewnętrzne, chcąc mieć pewność, że nie stanowią integralnej i nieusuwalnej części człowieka. Jeśli jest to siła zewnętrzna, to jest możliwe ucieczka od niej, bądź jej pokonanie. Jeśli byłaby to wrodzona skłonność, naturalna człowiekowi, jakże można by przeciw niej walczyć? Dlatego Klimak woli obarczyć winą demony. Pole działania demonów to nasze ciało i psychika. Każda namiętność sprowadzana na nas przez demony może prowadzić do grzechu. Bezpieczniej będzie zatem unicestwić wszystkie namiętności, a przy okazji pole ich działania, czyli ciało i psychikę (ego), aby z człowieka zostało tylko to, co boskie. Jeśli zabijemy to, co może potencjalnie prowadzić do grzechu, pozostanie tylko czysta dusza. Tylko bowiem czysta dusza ma prawo spotkać Boga. Dusza zanieczyszczona namiętnością, dusza która nie odcięła się zupełnie od spraw tego świata, jest niegodna spotkania z Bogiem. Czystość to obsesja Klimaka. Strzepuje ciągle ze swej duszy niewidoczne pyłki. Jest to syzyfowa praca. Pył i kurz ciągle osiada na oczyszczonej tylko tymczasowo duszy. Dlatego asceta nie może przestać niszczyć, odcinać się, zaprzeczać.

Niszczenie ciała i namiętności odbywa się przez post, wstrzemięźliwość seksualną, milczenie, samotność, zadawanie sobie bólu fizycznego i psychicznego, płacz, smutek, żal, wzdychania, myślenie o potępieniu i grzeszności i posłuszeństwo.

Metoda ta wymagająca ciągłego bycia w gotowości jest bardzo wyczerpująca fizycznie i psychicznie. Energia spożytkowywana przez ascetę na zaprzeczanie, odcinanie się i walkę jest ogromna, ale mija się z celem. Wysiłki mnichów są bezustannie przekreślane przez nowe namiętności kreowane przez demony.

Klimak odmawia namiętnościom wszelkiej wartości. Nie mają one celu innego niż tylko kuszenie i sprowadzanie człowieka na złą drogę. Dojrzała psychicznie osoba traktuje swe pragnienia, sny, myśli, przeczucia, emocje, intuicje jako wskazówkę na swej drodze życiowej, uczy się z nimi kontaktować i wyciągać z nich wnioski. Nawet emocje negatywne, takie jak gniew czy zazdrość mówią nam dużo o nas samych i skłaniają do poprawy naszego zdrowia psychicznego. Klimakowi jednak nie o żadne zdrowie psychiczne chodziło, nie o żadne szczęście, spełnienie czy też realizację osobistą. Rezygnował z wszelkiego życiowego zadowolenia i powodzenia. To poświęcenie ofiarowywał Bogu, licząc na to, że w zamian za nie Bóg obdarzy go zbawieniem.  Czy droga do raju proponowana przez Klimaka osiąga swój cel? Czy życie ascetów było sukcesem w tym znaczeniu, że ich trudy, łzy, jęki i wzdychania odniosły pożądany skutek w postaci zniszczenia namiętności i spotkania Boga? Czy drogę chrześcijanina opartą na drodze Jezusa można bez sprzeczności identyfikować z drogą po szczeblach Klimakowej drabiny? Oto moje przemyślenia i wątpliwości na ten temat.

Wojna, w której orężem jest ból, trud i gorycz

Przymus i ból to główne elementy metody Klimaka. „Mnich jest stałym przymuszaniem natury i niestrudzonym strażnikiem zmysłów. … Mnich ma duszę bardzo bolejącą, tak we śnie, jak i podczas czuwania stale rozmyślającą o śmierci” [633 B] „Prawdziwy przymus i nieustanny ból jest udziałem tych, którzy razem z ciałami usiłują wspiąć się do nieba”. [636 B] „Bo trud, rzeczywiście trud i wielka utajona gorycz nieuchronne są w tym wysiłku”. [636 B]

Wejście na drabinę raju porównuje Klimak do wzięcia udziału w zawodach: „Dla tych, którzy podjęli się biegu, czeka u końca nasz dobry Sędzia sportowy”. [633 C] „Jako wezwani przez Boga i Króla gorliwie ruszymy do biegu, abyśmy żyjąc tak krótko, w dniu śmierci nie okazali się nieurodzajni i nie zginęli z głodu. Spodobajmy się Panu, tak jak żołnierze chcą przypodobać się królowi. Bo przecież od żołnierzy wymagamy surowej służby”. [637 B]

Bóg jest dla Klimaka królem bądź też sędzią sportowym. My jesteśmy zawodnikami lub żołnierzami. Droga do Boga to wobec tego wyścigi albo wojna. Z kim jednak się ścigamy w zawodach? Czy ma to znaczenie, kto wstąpi do nieba pierwszy? A może mnisi ścigają się z demonami, które wspinają się za nimi po drabinie? Chodzi może o to, aby nie dać się złapać i ściągnąć w dół demonom. Dlaczego trzeba biec? Czy spacerkiem nie można wstąpić do nieba? Raczej nie, ponieważ życie jest tak krótkie, a na drabinie tyle szczebli, że idąc spacerkiem nigdy przenigdy nie zajdziemy na jej ostatni szczebel. Śmierć jest  kresem biegu, musimy więc nabrać właściwego przyśpieszenia. Złośliwe demony będą się za wszelką cenę starały spowolnić nasz bieg. Musimy zatem wysilić swe wszystkie moce fizyczne i psychiczne, żeby nie spaść. Nie wiem, czy dziecięca gra planszowa Drabiny i węże nie wzięła się właśnie z takiego myślenia. Dojście do celu na górze planszy jest bądź to ułatwiane przez stanięcie na polu z drabiną, bądź to utrudniane przez utknięcie na polu z wężem. Wąż niby demon ściąga gracza w dół.

Wojna jest łatwiejsza do zrozumienia jako metafora drogi do raju. To zapewne wojna z ciałem i demonami. Warto walczyć dla otrzymania lauru zwycięzcy, dla poczucia, że jest się mocarzem, a nie słabeuszem podległym władzy demonów.

W tym porównywaniu wysiłku mnichów do zawodów sportowych lub wojny odzwierciedlone jest ich poszukiwanie siły i poczucia własnej wartości. Ich skrajnie wykańczający, morderczy tryb życia oraz wielka determinacja są metodą zrównoważenia własnych dotkliwie przeżywanych słabości. Przez znoszenie niewiarygodnych wręcz cierpień udowadniają sobie, że są prawdziwymi bohaterami. Taka metoda kompensacji jest popularna wśród neurotyków, którzy angażują się często w wielce niebezpieczne przedsięwzięcia, aby pokonać własne lęki, aby ze słabego i nadwrażliwego człowieka stać się twardym i odpornym psychicznie.

Odejście od świata

Poprzez bycie w świecie człowiek ma styczność z innymi ludźmi, musi się zatem w jakiś sposób do nich odnosić, wchodzić z nimi w interakcje. Prowadzi to do nieuniknionych konfliktów i grzechu. Chciwość, próżność, nienawiść, lubieżność, gniew, pycha – to wszystko grozi nam, jeśli przestajemy z ludźmi. Łudzimy się, że związki z ludźmi dadzą nam satysfakcję, gdy tymczasem naznaczone są one grzechem, albo chociażby tylko możliwością grzechu. Aby zatem być od tego grzechu jak najdalej, należy prowadzić życie samotne, unikać ludzi, nie angażować się w żadne bliskie relacje. Unikanie ludzi ma zabić nasze namiętności, uniezależnić nas od wszelkich pragnień.

Świat pęta człowieka kajdanami potrzeb i konieczności ich zaspokajania.

„Chodzić, aczkolwiek z trudnością, może zapewne i ten, kto spętany jest sprawami życia i okowany troskami. Bo nieraz chodzą nawet ludzie z kajdanami na nogach. Ale oni wciąż się potykają i ranią się z tego powodu. Ten, kto nie jest żonaty, a związany w świecie jedynie interesami, podobny jest do noszącego kajdany na rękach (toteż, gdy tylko się zdecyduje, może on bez przeszkód śpieszyć ku życiu mnisiemu); ten zaś kto jest żonaty, podobny jest do noszącego kajdany i na rękach, i na nogach”. [640 A]

Klimakowi wydaje się, że uciekając od świata pozbędzie się tych okowów i kajdan. Że odtąd nie będą one spowalniać jego biegu. Czy jednak mnich nie zamienia jednych kajdan na inne? Jednych trosk nie zastępuje drugimi? Kajdanami żonatego jest prawdopodobnie według Klimaka to, że musi poświęcać czas na zapewnienie utrzymania rodzinie, na opiekę nad dziećmi. Zwykłe troski i zmartwienia dnia codziennego. Człowiek żyjący w świecie jest nimi niewątpliwie obciążony, czasem tak bardzo, że nie ma czasu spojrzeć w niebo i przypomnieć sobie, że żyje nie samym chlebem, ale każdym słowem, które pochodzi z ust Bożych. Mnich idący na pustynię nie musi dbać o pracę, pieniądze, rodzinę. Pozornie zrzucił swoje okowy. Swoje zewnętrzne okowy. Wchodząc jednak w samotności głęboko w samego siebie, zaczyna dostrzegać inne okowy zniewalające duszę i spowalniające jego bieg po szczeblach drabiny. Osaczają go nagle demony jego własnego wnętrza. Jego nieuporządkowane sprawy z przeszłości, jego zadawnione rany, jego niewybaczone grzechy, jego poczucie winy, jego rozpacz… W takiej sytuacji mnich wyszedłszy na pustynię spotyka przewodnika duchowego, który mu z pewnością powie, jak pokonać demony. Przyda się tu jak zwykle uniwersalna metoda lecznicza: ból, przymus, trud i gorycz.

Argumentem na porzucenie kontaktów ze świeckimi jest fragment z Ewangelii Łukasza o zostawieniu umarłym grzebania umarłych.

„Pan nasz – znając naszą niestałość na początku i to, że żyjąc wśród świeckich czy spotykając się z nimi, łatwo możemy powrócić do świata – powiadającemu „Pozwól mi najpierw pójść i pogrzebać mojego ojca”, odrzekł: „Zostaw umarłym grzebanie ich umarłych”. (Łk 9, 59-60) [653 D]

Klimak nie dodał jednak końcówki odpowiedzi Jezusa, która brzmi: „A ty idź i głoś królestwo Boże!” Czy Jezus kazał głosić królestwo na pustyni piaskowi i kamieniom? Czy też raczej nowina o królestwie ma być przekazana ludziom w świecie? Odpowiedź jest oczywista. Cała działalność Jezusa była przekazywaniem dobrej nowiny światu, w świecie, dla świata. Druga sprawa: czy Jezus sprzeciwiał się pogrzebom? Nic nie wiemy o tym, żeby zaskoczyło Go i oburzyło pogrzebanie zmarłego Łazarza, czy też pogrzeb młodzieńca, którego wskrzesił. Dlatego słowa te należy rozumieć przenośnie. Zostaw umarłym grzebanie umarłych – przecież w rzeczywistości umarli nie grzebią się wzajemnie. Umarli to określenie ludzi niewrażliwych na sprawy duchowe, którzy nie rozumieją, o co chodzi Jezusowi i apostołom. Grzebanie umarłych kojarzy się ze śmiercią i smutkiem opłakiwania i żałoby. Jezus chce podkreślić, że Jego nowina nie jest smutna, głosi wyzwolenie od prawa śmierci. Zostaw smutek i rozpacz, pójdź za mną, a odkryjesz piękno i szczęście Królestwa. W zdaniu tym Jezus przeciwstawia śmierci życie. Jeśli pójdziesz za mną, znajdziesz życie. Taki jest według mnie sens tej opowieści.

Tymczasem Klimak interpretuje słowa Jezusa zgoła inaczej:

„Pan nazwał umarłymi wszystkich pozostających w świecie i żywych, powiedziawszy do niego: „zostaw umarłym”, tj. przebywającym w świecie „grzebanie umarłych”, tj. umarłych ciałem”. [656 B]

Klimak tym samym zrównuje przebywanie w świecie z byciem umarłym. Kogo zatem uznaje za żywego? Żywi są to niewątpliwie ci, którzy wstępują na wąską drogę.

„Wąska droga będzie ci wskazana przez udrękę żądzy, całonocne czuwanie, umiarkowane picie wody, niedostatek chleba, oczyszczający napój hańby, przyjęcie szyderstwa, kpin, drwin, odcięcie własnej woli, wytrzymywanie obelg, cierpliwe znoszenie pogardy, butnej przemocy”. [657 A]

Klimak powołuje się tutaj na Mt 5, 3-12, czyli błogosławieństwa Jezusa dla ubogich w duchu, cichych, łaknących sprawiedliwości, czystego serca, wprowadzających pokój, cierpiących prześladowania dla sprawiedliwości, dla tych, którym z powodu Jezsua urągają i których prześladują. Ci wszyscy powinni się cieszyć, gdyż wielka ich nagroda w niebie. Klimak zatem dochodzi do wniosku, że jeśli sami postaramy się o to, aby zewnętrznie spełniać te warunki błogosławieństw, to właśnie nas czeka ta nagroda i do nas należeć będzie Królestwo niebieskie. Innymi słowy sami na nie zasłużymy poniżając się psychicznie i fizycznie. Czy Jezus rzeczywiście chciał nas zachęcić do ascezy i wszystkich tych wyrzeczeń proponowanych przez Klimaka? Jego słowa, co widać na pierwszy rzut oka nie są jednoznaczne i oczywiste, jak interpretacja Klimaka. Jezus gdyby rzeczywiście miał na myśli to co Klimak, z pewnością by nam to jakoś wprost wytłumaczył. Powiedziałby wtedy: Błogosławieni cisi, a więc milczcie i bądźcie posłuszni uczonym w Piśmie. Albo tak: Błogosławieni cierpiący prześladowania, więc dajcie się poniżać komu popadnie i dręczcie się wzajemnie. Tymczasem Jezus nie daje tak konkretnych wskazówek.

Interpretacja błogosławieństw zależy w dużej mierze od tego, kto i w jakiej sytuacji życiowej je interpretuje. Możemy je na przykład interpretować na płaszczyźnie społecznej, psychologicznej lub duchowej. Jezus mówiąc kazanie na górze zwracał się do ludzi z najniższych warstw społecznych, gnębionych podatkami, ubogich, niewykształconych. Mówiąc te słowa chciał ich pocieszyć, podtrzymać na duchu. Miał śmiałość odwrócić logikę tego świata, gdzie bogaci i mający władzę odnoszą sukcesy. Jezus widzi, że rzeczywisty sukces człowieka ma źródła gdzie indziej, w królestwie ducha. Ludzie gonią za szczęściem szukając go w świecie, w pieniądzach, władzy, powodzeniu. Jezus przenosi nasze poczucie szczęścia do wewnątrz. Taki był według mnie sens kazania na górze.

Jezus wie, że to co wygląda na szczęście, niekoniecznie nim jest. Gwiazdy z pierwszych stron gazet, prezydenci, milionerzy – symbole szczęścia  i spełnionego życia. Jezus nie przemawiałby do nich, ale do tych, którzy poznali, co to ubóstwo, smutek, niepowodzenie, słabość. Do nich wszystkich Jezus mówi: patrzcie, nie wszystko stracone, ten świat to nie wszystko, co istnieje. Jest inna, głebsza rzeczywistość i właśnie wy, nie mający wzroku zmąconego pieniędzmi i władzą, możecie pierwsi ją zobaczyć, jej doświadczyć. Ci wszyscy, którzy zrozumieją nieuniknioną klęskę człowieka w świecie, mają szansę ujrzeć tą rzeczywistość, królestwo niebieskie. Warunkiem zaistnienia człowieka wewnętrznego jest to właśnie uświadomienie względnej wartości rzeczy tego świata. Przegrani w oczach świata nie są przegranymi w oczach Jezusa.

Klimak odnosi się w swej metodzie nie do wszystkich błogosławieństw, zapominając o czyniących pokój oraz łaknących sprawiedliwości. Jak mnich zamierzał wprowadzać pokój  w świecie usuwając się z niego? W jaki sposób łaknął sprawiedliwości?

W kazaniu na górze Jezus pokazuje odwrotną stronę rzeczywistości, stronę zwykle uznawaną za ciemną i nieprzyjazną człowiekowi, której chce unikać. Jezus mówi, że bez przejścia przez tą ciemną drogę nie ma królestwa. Poznanie prawdy o wszechobecnym na ziemi cierpieniu i braku ucieczki od niego jest warunkiem wejścia do królestwa. Błogosławieni smutni – stało się to naczelną motywacją metody Klimaka. On jednak kazał mnichom niejako zmuszać się do tego smutku, do łez, nawet przez zadawanie sobie cierpień. Czy Jezusowi chodziło o to, byśmy w ten właśnie sposób zrozumieli smutek? Nie. Trzeba być w pewnym sensie smutnym aby wejść do królestwa. Smutek i melancholia, poczucie pustki i bezsensu są reakcją na nieusuwalną niesprawiedliwość i niedoskonałość tego świata. Ten smutek wiąże się ze współczuciem i miłosierdziem. Współczujemy wszystkim cierpiącym istotom. Ten żal musi być prawdziwy, musi wynikać z uświadomienia sobie niedostatków tego świata. Jeśli ten żal i łzy nie wynikają właśnie z takiego oświecenia, są pozbawione sensu i nie zbliżają nas ani na krok do Królestwa.

Można poznać sens słów Jezusa próbując zaprzeczyć Jego błogosławieństwom. Na przykład szczęśliwi bogaci duchem – ci, którzy myślą, że wiedzą coś o sprawach Bożych, np. faryzeusze. Jednak to ubodzy, niewiedzący, są wg Jezusa szczęśliwi. Faryzeusze chodzący w blasku swej znajomości Pisma nie wejdą do królestwa, zanim nie zaczną kwestionować swej wiedzy, nie zapomną o niej, zanim nie przyjmą postawy niewiedzy.

Jakie jest królestwo ziemskie, z tego świata? Kto jest w nim szczęśliwy?

Szczęśliwi głośni, czyli tacy, których słychać, których słuchają inni, którzy mówią poddanym, co mają robić, rozkazują im.

Szczęśliwi wojnę czyniący, wodzowie, królowie, władcy.

Szczęśliwi prześladujący, bo czerpią korzyści z tych prześladowań kosztem uciskanych.

Szczęśliwi nieczystego serca, o niecnych zamiarach, którzy knują jak tu wykorzystać innych dla swoich celów.

Szczęśliwi niełaknący sprawiedliwości, czyli tacy, którzy albo sami ciągną korzyści z niesprawiedliwości świata, albo sądzą, że świat jest sprawiedliwy. Tacy, którym niesprawiedliwość tego świata przynosi korzyści.

Szczęśliwi, którzy się cieszą, bo nie weszli nigdy w rzeczywistość cierpienia, bo wykorzystują do swej radości cierpienia innych, poddanych królestwa.

Szczęśliwi niemiłosierni, surowi, gotowi sądzić ludzi, władcy i sądy wydający wyroki i wsadzający do więzienia tych, którzy są nieposłuszni.

A Jezus odwraca tę logikę królestwa z tego świata. Mówi, że Królestwo niebieskie nie jest podobne do królestwa ziemskiego. Jest jego zaprzeczeniem. Szczęście „królów życia” jest złudne i tymczasowe. Natura królestwa niebieskiego jest paradoksalna, nie można jej pojąć poprzez zwykłą analogię do królestwa ziemskiego.

Realizacja metody Klimaka jest możliwa tylko w skrajnej separacji od świata. Na potwierdzenie konieczności opuszczenia bliskich Klimak przytacza 2 Kor 6, 17: „Przeto wyjdźcie spośród nich i odłączcie się, mówi Pan”. W tym tekście chodziło św. Pawłowi o odłączenie się od niewierzących, ponieważ oni czczą bożki, a my – Boga żywego. My jesteśmy świątynią Boga żywego, w nas mieszka zatem Bóg żywy. Chrześcijanie czczą Boga, który mieszka w ich sercach, który jest ich Ojcem. W tym właśnie tkwi różnica między chrześcijanami, którzy mają z Bogiem tak intymny kontakt, że zechciał w nich zamieszkać jako Bóg wewnętrzny. Poganie, czciciele bożków są dla Pawła tymi, którzy Boga mają na zewnątrz siebie, jest to Bóg zewnętrzny. Pawłowi chodziło o to, abyśmy mieli Boga wewnętrznego i dlatego mówi, abyśmy odłączyli się od sposobu pojmowania Boga przez pogan. Klimak jednak nie wdaje się w żadne subtelności interpretacyjne, ale wybiera jeden wers, wyrywa go z kontekstu i używa do uzasadnienia swej teorii, że św. Paweł każe nam opuszczać bliskich.

Aby wzmocnić swoj argument o odejściu ze świata, Klimak pisze: „Bo kto z owych żyjących w świecie uczynił kiedykolwiek cuda? Kto wskrzesił umarłych? Kto wypędził demony? Nikt. Wszystko to są zwycięskie nagrody mnichów, a tych świat nie może pomieścić. Jeśliby mógł, to po co byłaby asceza, czyli odejście od świata?” [657 B]

Mimo szczytnego celu pozbycia się pragnień, mnisi nie mogą się ich jednak pozbyć: są to teraz pragnienia czynienia cudów, wypędzania demonów, wskrzeszania umarłych. Pragnienia wyższe, lepsze i zaszczytniejsze niż pospolite, takie jak głód czy bliskość. Klimakowi umyka, że to właśnie Jezus, którego nie można w żaden sposób nazwać mnichem, czynił te wszystkie cuda. Nagrody tak wspaniałe należą się mnichom za ich wielkie poświęcenia i wyrzeczenie się świata. Klimak pyta retorycznie, po co asceza, jeśli takie same nagrody mogliby otrzymywać ludzie żyjący w świecie. Skoro nie potrafią czynić cudów, dawać dowodów świętości, to zapewne droga odejścia jest właściwa. Zapewne Klimak był świadkiem takich cudów, albo nawet sam ich dokonywał. Tylko jak tu znaleźć na pustyni jakiegoś zmarłego nadającego się do wskrzeszenia? Albo z kogo by tu wypędzić demona? Ludzi jakoś nie widać, zostali w świecie. Trudno, mnisi mogą się przecież wskrzeszać nawzajem i nawzajem przepędzać swoje demony.

Kolejny argument Klimaka za odejściem od świata to słowa Jezusa o tym, kto jest Jego matką, braćmi i siostrami. Jezus odszedł od swojej rodziny i połączył się z ludźmi, którzy stali się Jego prawdziwą rodziną.

„Odsuwamy się od naszych bliskich czy od miejsc nie z nienawiści do nich (niech to się nie zdarzy!), ale unikając szkody, która może się nam przy nich przytrafić. Jak we wszystkim, tak i w tej sprawie, dobrym dla nas nauczycielem jest Chrystus. Okazuje się, że i On samn nieraz opuszczał rodziców według ciała, a posłyszawszy od kogoś: „Oto twoja matka i bracia na dworze pytają o ciebie” [Mk 3, 23], dobry nasz Pan i Nauczyciel, niewzruszony, powiedział: „Matką moją i braćmi moimi są pełniący wolę Ojca mojego, który jest w niebie”. [Mt 12, 49-50], [665 D]

Jezus chciał powiedzieć uczniom, że są silniejsze więzy niż więzy krwi. Rodzina to nie wszystko. W niebie nie będzie żon i mężów. Czasem należy uwolnić się od wpływu rodziny, czyli matki, ojca, braci czy sióstr. Trzeba słuchać siebie samego przede wszystkim. Oraz Boga, jeśli się umie. Dziś nazwalibyśmy postawę Jezusa asertywnością. Otaczali Jezusa ci, którzy słyszeli w Jego słowach głos Boga. Jezus też chciał się otaczać takimi ludźmi, dla których kwestie duchowe miały istotne znaczenie. Jego rodzina „według ciała” nie akceptowała Jego działalności, posądzano Jezusa o chorobę psychiczną. Jezus jednak nie wyszedł z tego powodu na pustynię (nie licząc pewnego dość krótkiego okresu na początku swej działalności, gdy chciał poznać swe przeznaczenie). Jezus wyszedł do ludzi. Chciał im coś przekazać, pokazać, objawić to, co Jemu zostało objawione. Pokazać nam drogę do Królestwa. Inną i z całą pewnością bardziej złożoną niż mógł sobie to wyobrazić Klimak.

„Miłość Boga gasi miłość rodziców. A ten, kto mówi, że posiada i jedną i drugą, zwodzi siebie samego, skoro powiedziano: „Nikt nie może dwom panom służyć” (Mt 6, 24), i następnie: „Nie przyszedłem pokoju przynieść na ziemię” (pokoju między rodzicami a synami i braćmi, postanawiającymi Jemu służyć, „ale walkę i miecz” (Mt 10, 34), aby oddzielić miłujących Boga od miłujących świat, materialnych (cielesnych) od niematerialnych (duchowych), miłujących własną chwałę od pokornych. Bo cieszy się Pan z obustronnego atakowania się i podziału, zdarzających się z miłości do Niego”. [668 A]

Fragment Mt 6, 24 mówi o tym, że nie można służyć Bogu i Mamonie. Nie ma tam nic dotyczącego związku z rodziną. Ale Klimak jak zwykle ignoruje to, co nie pasuje do jego koncepcji.

Mt 10, 34 – 37 zapowiada, że Jezus nie przynosi pokoju, lecz miecz. „Bo przyszedłem poróżnić syna z jego ojcem, córkę z matką, synową z teściową, i będą nieprzyjaciółmi człowieka jego domownicy. Kto kocha ojca lub matkę bardziej niż Mnie, nie jest mnie godzien. Kto kocha syna i córkę bardziej niż mnie, nie jest mnie godzien”.

Chodzi tu o trudny wybór. Wybór sposobu życia nie zawsze łatwo akceptowalny dla bliskich. Naśladowanie Jezusa nie jest zawsze łatwe, proste i przyjemne. Wymaga zdecydowania, wymaga asertywności, siły charakteru, zdolności wyrażania swego zdania, nawet wbrew autorytetom. Nie można tych słów Jezusa traktować jako wyraz absolutnej prawdy zawsze i dla wszystkich aktualnej. Prowadziłoby to do nieuchronnej sprzeczności chociażby z cytowanymi wcześniej błogosławieństwami. No bo np. Jezus mówi, że błogosławieni cisi i pokój czyniący, a tutaj ani nie jest cichy ani nie czyni pokoju. Jest stanowczy i nie boi się mówić, co myśli oraz wprowadza wojnę. Jak to pogodzić? Błogosławieństwa oraz przypowieści są jakby odzwierciedleniem duchowych praw uniwersalnych. Tutaj natomiast Jezus odwołuje się do konkretnej sytuacji konfliktu, do której musi się ustosunkować. Jezus jest elastyczny, nie znaczy niekonsekwentny. Jeśli powiedział o szczęściu cichych i pokój czyniących, sam nie waha się być głośnym i wprowadzać wojnę. Widzimy zatem, że naśladowanie Jezusa nie polega na zamknięciu oczu, wyłączeniu krytycznego umysłu, fanatycznym powtarzaniu jednego czy dwóch zdań, niezależnie od sytuacji.  Nie chodzi o to, aby zawsze i wszędzie milczeć albo być nastawionym pokojowo. Gdyby Jezus nie przeciwstawił się w pewnym momencie rodzinie, dziś nie byłoby chrześcijan. Walka i stawianie na swoim jest częścią naszego rozwoju psychicznego. Tak samo jak bycie cichym i pokojowym. Trzeba jednak pamiętać o generalnym nastawieniu Jezusa do czynienia pokoju i niestosowania przemocy oraz miłości nieprzyjaciół. Tylko w tym kontekście można interpretować jego słowa o mieczu. Nie można uciekać od sytuacji konfliktu, ale trzeba się zdeklarować, określić. Jezus uczy tu dojrzałości psychicznej.

„Dobrze przystosowany, dojrzały emocjonalnie człowiek dysponuje szerokim wachlarzem reakcji, zachowań i strategii radzenia sobie w różnych sytuacjach. Potrafi elastycznie i twórczo korzystać z tego arsenału technik, dobierając odpowiedni, przystosowawczy wzór zachowania w zależności od rozwoju wydarzeń. … Zachowanie neurotyka nie jest elastyczne. Raz przyjęta strategia jest stosowana nawet wówczas, gdy w sposób oczywisty jest nieskuteczna i nieprzystosowawcza. Neurotyk zastanawia się, jak powinien się zachować albo czego w danym momencie oczekuje od niego otoczenie. Sprawia to, że jego reakcje są sztuczne i nieautentyczne, obliczone na określony efekt”. (W. J. Imielski „Zaburzenia psychiczne i emocjonalne”, s. 144-145).

Klimak wykazuje się podejściem sztywnym w tym sensie, że jeśli wbił sobie raz go głowy, że Jezus uznaje cichych za błogosławionych, to zadaniem Klimaka jest być zawsze i w każdej sytuacji cichym, to znaczy milczeć, powstrzymywać się od wyrażania swych opinii i odczuć. Jezus w przeciwieństwie do Klimaka postępował elastycznie. Nie wahał się odejść od rodziny, aby głosić swe posłannictwo. Nie wahał się krytykować faryzeuszy. Trudno taką postawę nazwać cichością. Z drugiej strony nie przeciwstawił się złu, ale pokornie przyjął cierpienie i w tym sensie był cichy.

Pamiętajmy też, że Jezus kazał widzieć Boga w każdym człowieku. Cóż to byłaby za miłość Boga, gdyby gasiła miłość do ludzi? Kochając konkretnego człowieka świadczymy o naszej miłości do Boga. Natura miłości do Boga i do człowieka jest jednakowa. Największe przykazanie to przykazanie miłości: będziesz miłował Boga i bliźniego. Miłość Boga nie może zabijać miłości człowieka.

Dalej argumentuje Klimak: „Przywiązanie do kogoś z bliskich czy też obcych jest bardzo niebezpieczne, może ono pomału przyciągnąć nas do świata i całkiem zgasić ogień naszej skruchy. Jak niemożliwe jest, aby jedno oko kierować na niebo, a drugie na ziemię, tak niemożliwe jest, by nie naraził duszy na niebezpieczeństwo ten, kto myślami i ciałem całkiem nie odszedł od wszystkich swoich krewnych i niekrewnych”. [668 D]

Rzeczywiście, żeby nie narazić się na zeza, należałoby raz spoglądać na ziemię dwojgiem oczu, a raz na niebo także dwojgiem oczu. Takie proste rozwiązanie nie przyszło Klimakowi do głowy. On bowiem chce non stop spoglądać w niebo, wzdychając. Spoglądanie na ziemię grozi niebezpieczeństwem zejścia z wąskiej ścieżki i utracenia nagród w trudzie zdobywanych. Jeśli jednak te nagrody tak wspaniałe, dlaczego mnisi mieliby je porzucać na widok człowieka? Czy człowiek jest taką pokusą, bo mnichowi wydaje się, że jest wart więcej, niż wszystkie te zdobyte w pocie czoła nagrody? Mnisi zdaje się nie do końca odczuwali wartość tych nagród, skoro byle rozmowa czy widok człowieka miałby ich odwieść od życia gwarantującego tak fantastyczne nagrody.

„U neurotyka potrzeba ucieczki od rzeczywistości jest wyjątkowo silna i występuje często. Przypomina nieco chęć schowania głowy w piasek. Różne są formy ucieczki od trudnej rzeczywistości i różnie manifestuje się neurotyczna potrzeba ukrycia się przed światem”. (op. cit., str. 160)

Nieufność wobec intuicji

Klimak zakazuje przypisywania jakiejkolwiek wartości snom będącym  jakoby dziełem demonów, które „próbują niepokoić nas widzeniami sennymi, pokazując nam naszych krewnych: albo płaczących, albo umierających, albo za nas więzionych czy krzywdzonych” [669 C]

Demony wywołują sny przyjemne i pozytywne. Takim nie wolno ufać nigdy. Aniołowie dają nam sny o Sądzie, karaniu i oddzieleniu. Po takich snach budzimy się drżący i smutni. Takim snom można jak najbardziej zaufać. Strach oznacza, że to właśnie Bóg chciał nas postraszyć. Zadowolenie oznacza, że to niecne demony znów szykują na nas zasadzkę. Wiemy już zatem dokładnie, co sądzić o snach. Sen faraona o siedmiu krowach  chudych zapewne zesłał mu anioł. Sen o krowach tłustych – demon. Czemu zatem sen zesłany przez demona się ziścił? Czy to demony pragnęły ocalić Egipcjan przed głodem? Klimak nie zawracał sobie głowy takimi sprawami. Postanowił bowiem poddać swe życie wewnętrzne totalnej dyscyplinie i przymusowi. Jeśli już raz na coś się uparł, nie ma zmiłuj… Sny to zjawiska niepokojące, które mogłyby podważyć jego teorie, więc lepiej je lekceważyć. Klimak zupełnie nie ufał swej intuicji, ignorował ją jako zewnętrzną wobec siebie siłę.  Nie traktował jej bowiem jako czegoś wenętrznego, ale jako działanie zewnętrznych wobec siebie demnonów. Sny o porzuconych bliskich uświadamiają mnichom ich w pełni uzasadniony smutek i żal z powodu rozstania, co jest zwykłymi ludzkimi emocjami. Ich płacz uświadamiać ma mnichom ich poczucie krzywdy i opuszczenia. Jednak mnisi nie mogliby przyjąć tego do wiadomości, bo musieliby zmierzyć się z bólem swoim i krewnych. Lepiej zatem ten ból wyprzeć. Jeszcze lepiej uznać niższość krewnych jako istot cielesnych oraz cieszyć się swą wyższością jako istoty duchowe. Zaprzeczenie i zrzucenie odpowiedzialności na demony – to typowe sposoby Klimaka na uciszenie wyrzutów sumienia. A przecież nadarzyła się taka wspaniała okazja do usychania z żalu, wznoszenia oczu do nieba i wzdychania ze smutku! Okazja ta jest jednak utracona, ponieważ Klimak każe nam o takich snach zapomnieć. Tyle bólu można by wycisnąć przecież z tej sytuacji!

Klimak zapomina też przy tym, albo udaje że zapomina o drabinie Jakubowej, która stała się metaforą jego drogi do Boga. Drabina ta ukazała się Jakubowi we śnie! Chodziły po niej w górę i w dół anioły. Jakub odczytał ten sen pozytywnie a jego miejsce oznaczył kamieniem na znak, że to miejsce Boga. Zgodnie z zasadą Klimaka tak dobry sen nie mógł pochodzić od Boga. Czyli pochodził od demonów. Jak to się więc stało, że drabina ze snu Jakuba stała się tytułem jego dzieła? Jego przydomek „Klimak” oznacza po grecku drabinę. Niekonsekwencje Klimaka wynikają z tego, że nie łączy on w swojej świadomości różnych wątków. Jest przekonany o słuszności swoich tez. Argumenty z nimi sprzeczne po prostu ignoruje.

 Gnostycki podział na cielesnych i duchowych

Klimak sugeruje, że Jezus przyszedł, aby oddzielić „miłujących Boga od miłujących świat, materialnych (cielesnych) od niematerialnych (duchowych)”. Chyba nie mamy wątpliwości, do której grupy zaliczył siebie Klimak. Uważa on ponadto, że Bóg cieszy się „z obustronnego atakowania się i podziału, zdarzających się z miłości do Niego”. Podział i walka są tu słowami kluczowymi. Bóg jakoby dąży do tego, aby ludzi podzielić na dwie grupy: cielesnych i duchowych. W jakim celu miałby to czynić? Czy może jest to jakieś przygotowanie do Sądu, którego wizja prześladuje Klimaka? Sąd miałby się rozpoczynać już tutaj i teraz. Bóg zacząłby już teraz separować nadających się do zbawienia od przeznaczonych do potępienia. Dlaczego jednak cieleśni mieliby z miłości do Boga atakować duchowych i na odwrót? I dlaczego Bogu sprawiałoby to radość? Doprawdy bardzo trudno to pojąć. Czy „duchowym” nie powinno raczej zależeć na doprowadzeniu „cielesnych” do Boga? Dlaczego zamiast tego wdają się z nimi w walkę? I jak to świadczy o ich rzekomej duchowości? Klimak wierzy w Boga sądzącego, karzącego, dzielącego, odrzucającego od siebie grzeszników. Mija się tutaj zupełnie z przesłaniem Jezusa, który przyszedł ogłosić czas łaski Pana, czas odpuszczenia grzechów i zbawienia.

Podział Klimaka na cielesnych i duchowych ma swoje korzenie w gnostycyzmie. Na czym polegał gnostycyzm? Na przeciwstawieniu ciała duchowi, materii  Bogu. Gnostycy odrzucali Stary Testament, uważając, że stwórcą świata materialnego był zły Demiurg. Pozostały w niektórych ludziach tylko cząstki boskie, które muszą oddzielić się od ciała i wrócić do raju. Gnostycy uważali, że jedni ludzie, pneumatycy, są przeznaczeni do zbawienia, natomiast inni, hylicy, nieuchronnie będą potępieni. Świat materii i wszystko, co z nim związane, w tym seks, był dla gnostyków godzien pogardy. Należało czym prędzej uwolnić swoją duszę z niewoli ciała i unieść się do nieba. Jednak wiemy, że gnostycyzm jest uznany przez katolików za herezję. Stary Testament jest afirmacją życia, pochwałą dobrego Stwórcy świata, którego dzieło także jest dobre.

Podział na cielesnych i duchowych jest sztuczny. To tak, jak powiedzieć, że są ludzie dobrzy i źli, widzieć świat w kolorach czarno-białych, bez szarości. Dojrzały człowiek wie, że świat nie dzieli się na dobrych i złych. Podobnie nie ma nikogo w 100 procentach cielesnego ani w 100 procentach duchowego. Duchowość jest potrzebą każdego człowieka, mniej lub bardziej uświadomioną i realizowaną. Jednak uważanie się za świętego i bezgrzesznego świadczy raczej o wybujałym ego niż rzeczywistej duchowości. Św. Paweł mówił, że nikt nie jest wolny od grzechu. Jesteśmy wszyscy zanurzeni w tym świecie, który skazany jest na zło i grzech. Do każdego z nas przyczepiają się okruchy tego zła. Jednak dobra nowina polega na tym, że mimo to mieszka w nas Bóg, że jesteśmy Jego łaską uniewinnieni i godni miana synów i córek Bożych.

Posłuszeństwo nade wszystko

Kolejnym przeciwnikiem mnicha obok ciała i namiętności jest własna wola. Oto dzielni wojownicy „wciąż podnosząc miecz Ducha, zabijają wszelką zbliżającą się do nich własną wolę”. [677 D] „Posłuszeństwo jest grobem własnej woli i zmartwychwstaniem pokory. [680 A] „Błogosławiony żywy umarły, który doznaje cierpień i jest przygnębiony, wtedy gdy widząc siebie czyniącego własną wolę, boi się ciężaru Sądu nad sobą”. [680 B] „jedna jest ścieżka prowadząca na manowce, a ta właśnie nazwana jest samowolą” [680 C] „Posłuszeństwo jest niedowierzaniem samemu sobie we wszystkim, co dotyczy dobra, aż do końca życia” [680 C]

Wola mnicha musi być poddana woli przewodnika duchowego, sędziego. Podczas jego wyboru należy go dobrze wybadać, wystawić na próbę, aby zamiast lekarza nie trafić na chorego. „Ale po wejściu na bieżnię pobożności i posłuszeństwa, nie powinniśmy już badać sędziego, nawet jeśli zobaczymy w nim, jak w człowieku, jakieś niewielkie przewinienia. W przeciwnym razie ci badający nie będą mieli żadnej korzyści z posłuszeństwa”. [680 D] „Gdy nasunie ci się myśl, by badać i osądzić przełożonego, to odskocz od niej jak od nieczystości; i nie dawaj temu wężowi żadnego zezwolenia ani miejsca, ani dostępu ani przewodzenia. Krzycz do węża: „Ty oszuście! Nie ja jestem zwierzchnikiem, ale on nade mną wyznaczony jest na sędziego!” [681 A]

Niestety Klimak nie daje żadnej konkretnej wskazówki, jak prawidłowo ocenić, czy dana osoba nadaje się na duchowego przewodnika. Nasuwa się też pytanie, czy taki duchowy żółtodziób jest w stanie osądzić prawidłowo czyjąś przydatność. W końcu przez tego przewodnika ma być zdeterminowane całe jego życie, więc jest to decyzja bardzo istotna. Załóżmy, że w swej niewiedzy początkujący dokona niewłaściwego wyboru i odda się omyłkowo w ręce człowieka niezrównoważonego (duże prawdopodobieństwo biorąc pod uwagę typ psychiczny ludzi skłonnych do skrajnej ascezy). Nie ma już drogi odwrotu. Raz poddawszy się czyjemuś przewodnictwu, rezygnujemy z własnej woli, a demona, który zapragnie nas atakować odsyłamy z kwitkiem odżegnując się od wszelkiej odpowiedzialności: „Demonie, idź dręcz mego mistrza, w końcu on tu za wszystko odpowiada, ja tylko wykonuję rozkazy!” Wiemy dobrze chociażby z II wojny światowej, czym się kończy takie podejście. Zbytnie ufanie autorytetom i ucieczka od wolności prowadzą nieuchronnie do wynaturzeń, okrucieństwa, niemoralności. Co prawda Klimak daje pewną otwartą furtkę dla odejścia od mistrza, gdy pisze, że nie powinniśmy przejmować się małymi przewinieniami. Czy to znaczy, że jeśli byłyby one duże, to moglibyśmy kwestionować autorytet? Klimak jednak nigdzie dalej nie rozważa takiej możliwości.

„Ci, którzy w prostocie posłuszni są ze względu na Pana, piękny bieg odbywają, nie ściągając na siebie podstępności demonów przez subtelne dociekania” [681 B] Cóż to za subtelne dociekania miał Klimak na myśli i dlaczego ściągają one podstępność demonów? Może jest to tzw. szukanie dziury w całym? A może zwykłe wątpliwości co do metody i jej efektywności? Dalej zobaczymy, jakie to polecenia musieli wykonywać mnisi z rozkazów ich mistrzów. Mogły one wzbudzić co najmniej wątpliwości, jeśli nie bunt i sprzeciw. Zakaz myślenia i poddanie się bezmyślnie czyjemuś autorytetowi zawsze były dla mnie synonimem tchórzostwa. Ludzie poszukują bezpieczeństwa i uwolnienia od odpowiedzialności życiowej przez poddanie się autorytetowi. Samodzielność łączy sie z ryzykiem i narażeniem się na porażkę, trudami, błądzeniem. Taka jest cena wolności. Nie wolno z niej rezygnować, ponieważ mamy jej i tak w sumie bardzo niewiele. Oddawanie swej wolności daje tylko fałszywe poczucie bezpieczeństwa.

Jakie były niezwykłe przejawy tego posłuszeństwa? Oto mamy historię, że Klimak odwiedzał jakiś klasztor, którego przełożony, igumen, chciał się pochwalić świętym usposobieniem jednego sędziwego micha. W tym celu zawezwał go do siebie przed obiadem i kazał mu stać, przyglądając się jedzącym mnichom. Był to siwy, 80-letni mnich. Stał tak godzinę albo dwie, i nie zjadłszy wcale obiadu poszedł z rozkazu igumena  recytować psalmy. Spotkało go zatem według mnie wielkie upokorzenie. Igumenowi chodziło ponoć o to, aby zademonstrować świętość, czyli niewzruszoność mnicha wobec pogardy i poniżeń. Ale może też chodziło mu o zademonstrowanie gościowi swej władzy? Stary mnich udowodnił, że jego ego prawdziwie umarło. Polecenie igumena potraktował jak słowa Boga. „Ze względu na moją ufność i miłość do pasterza nie miałem przeciw niemu żadnej złej myśli. Bo ktoś powiedział, że miłość nie liczy zła”. [692 C] Zaiste święty był ten mnich, ale jednak przyznał, że igumen dopuścił się wobec niego zła. Czyli był święty kosztem grzeszności igumena? Nikomu to jak widać nie przeszkadzało. Igumeni czynili zło, aby doprowadzać innych do świętości, taka to była ciekawa metoda.

Oto kolejny przykład metody upokorzeń. Pewnego razu wielki starzec (przełożony), udając gniew, kazał opuścić monaster jakiemuś skromnemu i łagodnemu mnichowi. Mimo, że wiedział o jego niewinności, przełożony postanowił dać mu w ten sposób „sposobność zdobycia wieńców, na które zasłużyć on może w każdej godzinie poprzez cierpliwe znoszenie bądź to samowoli innych, bądź zniewagi, wzgardy i szyderstwa”. [693 A]  Czy jednak zadawanie tej zniewagi, wzgardy i szyderstwa nie jest grzechem samo w sobie? A czy udawanie gniewu nie jest kłamstwem? Czy może mnisi przyjęli tu zasadę, że cel uświęca środki? Czy Jezus kiedykolwiek ćwiczył tak swoich uczniów? Nic na ten temat nie wiadomo.

Kolejna historia Klimaka: „Dla własnego zbudowania zagadnąłem jednego z braci, o imieniu Abbacyrus, od piętnastu lat żyjącego w tym klasztorze, którego, jak widziałem, niemal wszyscy krzywdzili, a pełniący służbę w jadalni omal nie każdego dnia wypędzali od stołu, bo brat ten z usposobienia nie panował trochę nad językiem. Zapytałem go: „Bracie Abbacyrusie, dlaczego wyganiają cię od stołu i często widzę, że kładziesz się do snu bez posiłku?” I odpowiedział mi: „Uwierz mi, ojcze, że ci moi ojcowie wypróbowują mnie, czy postępuję jak mnich, a ponieważ wyrządzają mi krzywdę nie naprawdę, to i ja, znając ich zamiar i zamiar tego wielkiego pasterza, znoszę wszystko bez przykrości; i oto 15 lat już tutaj przebywam, a licząc się z tym, jak i oni sami przy moim wstąpieniu do monasteru mówili, że aż przez lat 30 wypróbowywani są ci, którzy usunęli się ze świata: i to jest słuszne, ojcze Janie, bo bez próby złoto nie jest czyste”. [696 A] Czy naprawdę jest konieczne robienie komuś piekła na ziemi przez 30 lat, aby w końcu poczuł się w 100 procentach czysty jak złoto? Z pewnością 30 lat pogardy może kogoś wewnętrznie zabić. Mnich ten wytrzymywał to traktowanie, ponieważ wierzył, że nie jest krzywdzony naprawdę. To znaczy był krzywdzony na niby, jak w filmie czy teatrze, gdzie każdy odgrywa tylko rolę. Gdzie w takim razie szczerość i autentyczność relacji międzyludzkich? Gdzie współczucie dla głodującego brata? Naprawdę nikt ze świętych braci nie przynosił mu kolacji do celi? Jaka niewrażliwość, jakie zobojętnienie serca.  Wszystko w imię Metody. Klimak był z pewnością zbudowany tą historią. Metoda działa!

Wieczorny akt skruchy mnicha wymagał od niego położenia się twarzą na ziemi przed igumenem z prośbą o zadanie modlitw. Igumen razu pewnego zostawił tak mnicha leżącego do rana. Ten zapewniał potem, że całą  noc nie spał, ale recytował z pamięci cały Psałterz. Święty igumen upokorzył go dla zbudowania innych. Nasuwa się tu pytanie, czy bezwzględne posłuszeństwo nie było wielkim źródłem potencjalnych nadużyć władzy? Mogło tak być.

„Ktoś, kto w rozmowie chce trwać uporczywie przy swoim zdaniu, niech wie, że – choćby i mówił słusznie – zapadł na diabelską chorobę. [705 B] I jeśli postępuje tak rozmawiając z równymi, to może go uleczyć skarcenie przez znaczniejszych. Ale jeśli zachowuje się tak wobec znaczniejszych i rozsądniejszych, to ludzie nie są w stanie go uleczyć”.

Tak zostaje pogrzebana prawda i słuszność pod autorytetem wyższego w hierarchii. Tak uśmiercona zostaje wszelka dyskusja. Skoro rzekomo rozsądniejszy zwierzchnik nie potrafi przyjąć słusznego zdania oponenta, to gdzie jego rozsądek? I czy powinien być zwierzchnikiem? Nie można cenić zwierzchnika i posłuszeństwa bardziej niż dążenia do prawdy. W ten sposób rodzi się bowiem władza despotyczna, autorytarna i nieznosząca sprzeciwu. Tak rodzi się w ludziach lęk przed wypowiadaniem własnego zdania. Tędy właśnie droga do uciszania wszelkiej herezji i nieprawomyślności. Tędy droga do stosów, ekskomunik i potępień.

„Powinniśmy bez obawy zaufać tym, którzy podjęli się w Panu opieki nad nami, jeśli nawet ich nakazy wydają się sprzeczne z naszym zbawieniem: bo wtedy ta nasza wiara w nich wypróbowywana jest jakby w piecu hutniczym. A cechą prawdziwej wiary jest to, żeby bez wahania zaufać opiekunom, nawet wtedy, gdy widzimy, że ich nakazy sprzeczne są z naszymi oczekiwaniami”. [717 B]

Okazuje się więc, że nie wystarczy wierzyć w Boga, ale jeszcze trzeba wierzyć w przewodnika! Nawet takiego, tym bardziej takiego, który nas znieważa i nigdy nie chwali. Bowiem zniewaga i wzgarda usuwa wszelkie wewnętrzne nieczystości. A pochwały, zaszczyty i sława powiększają żółć. Czy Jezus znieważał swych uczniów i gardził nimi dla usunięcia ich nieczystości? Czy kiedykolwiek coś takiego nakazywał? Nie, ponieważ był dojrzałym emocjonalnie człowiekiem i wiedział, że okazywanie miłości, zrozumienia i współczucia jest najlepszą drogą naprawczą. Miał porywczy temperament i surowo osądzał hipokryzję faryzeuszy, ale nie traktował ich pogardliwie. Z szacunkiem, choć stanowczo odpowiadał na ich pytania.  Nawet tych, którzy próbowali ukamienować kobietę nie strofował, nie pouczał, nie gardził nimi, ale kazał im zastanowić się nas sobą, zajrzeć w swoje wnętrze. Uważał, że poznanie prawdy o sobie oraz przebaczającej miłości Boga jest najlepszym lekarstwem na grzech.

Czy kogoś chwalił? Może nie zawsze wprost, ale na pewno pośrednio, na przykład obiecał dobremu łotrowi, że będzie z Nim w raju, pochwalił Marię za wybranie lepszej cząstki.  A przede wszystkim chwalił ludzi za wiarę w Boga. Na przykład kobietę, która chciała karmić się okruchami ze stołu pańskiego, albo setnika, którego sługę uleczył na odległość. Pochwała wiary była u Jezusa częstą metodą uzdrawiania duszy. „Tej, która wiele umiłowała, będzie wiele wybaczone” –  czy to nie jest pochwała miłości? Tak, Jezus chwalił ludzi za wiarę i miłość.

Oto przykład, którego nie waha się podać sam Klimak, do czego może doprowadzić ślepe posłuszeństwo.

[720 B] W pewnym monasterze w Azji żył starzec „całkiem niedbały i nieopanowany”, Miał on ucznia imieniem Akakios, którego dręczył codziennie nie tylko obelgami i zniewagami, ale i biciem. Jednak Akakios znosił to traktowanie pokornie jak niewolnik. Święty starzec Jan Sabaita zauważał u niego na ciele ślady bicia, a mimo to zachęcał go do wytrzymałości i posłuszeństwa. Po  dziewięciu latach takich katuszy Akakios umiera. Na pytanie, czy naprawdę umarł, z grobu przemawia do starca w te słowa: „Jak może umrzeć ktoś praktykujący posłuszeństwo?” Wtedy okrutny zwierzchnik Akakiosa ogarnięty strachem płacze i przez resztę życia mieszka w celi oskarżając się (słusznie) o zabójstwo. Tak więc widać, że trzeba czyjejś śmierci, aby świętym starcom i zwierzchnikom otworzyły się oczy na czyjeś nieszczęście. Przewodnicy duchowi byli  czasem ludźmi pozbawionymi wrażliwości i okrutnymi. Ich porady duchowe nie były zbyt wyrafinowane. Ograniczały się zwykle do nakazu przyjmowania szyderstw i urągań od „najsurowszych gimnastów w Panu”. Albowiem „kto wytrwa do końca, będzie zbawiony” (Mt 10, 22) Nie zauważyli, że te słowa z Ewangelii Mateusza odnosiły się do czasów prześladowań apostołów. Nie oznaczały w żaden sposób zachęty do obrzucania się obelgami, wzajemnego szydzenia z siebie i upokarzania. Nie wydaje się, że zadanie duchowego przewodnictwa było zbyt trudne, wymagające szczególnej przenikliwości i mądrości. Równie dobrze można było nagrać te same słowa i puszczać je na okrągło adeptom duchowości.

Jeśli brat popełnił jakieś większe wykroczenie, pasterz mógł go w ramach pokuty wysłać do osobnego monasteru zwanego więzieniem. Mnisi żywili się tam wyłącznie chlebem i surowymi warzywami. Trzymano ich w pojedynczych celach bez możliwości ich opuszczenia. Życie ich polegało na nieustannej modlitwie i pracy. Tym razem nawet Klimak zauważa, że „naśladować ich tryb życia nierozsądne jest i niemożliwe” [704 C]

Jednak mimo to jest pełen uznania dla pokutujących tam mnichów. Praktykowali oni bowiem „czyny i słowa zdolne przebijać się do Boga”. Ich postawa „zdolna była nakłonić Boga szybko do miłości do ludzi” [765 A]. Posłuchajmy zatem, cóż to może mieć taką siłę, aby skłonić Boga do miłości ku nam (Klimak najwyraźniej zakładał, że Bóg nas nie kocha z racji swej miłującej natury, ale dla naszych wyczynów w kwestii cierpienia).

„Oto jedni z tych niewinnych grzeszników, którzy przez całą noc, aż do rana, stali pod gołym niebem trwając na nieruchomych nogach, potęgą natury żałośnie łamani przez sen, wcale nie pozwalali sobie na wypoczynek, ale cucili się ganiąc siebie i znieważając, i sobie ubliżając” [765 A] „Inni oddawali się modlitwie skrępowawszy sobie ręce z tyłu, tak jak skazańcy, a mroczne ich oblicza pochylone były do ziemi, bo uznawali się za niegodnych, aby spoglądać w niebo”. [765 B] „Jeszcze inni siedzieli na klepisku we włosienicach i w popiele, twarz skrywali między kolanami i czołem uderzali o ziemię. … Niektórzy z nich rosili ziemię łzami, a ci, którym brakło łez, bili samych siebie. Jacyś krzyczeli boleśnie nad swoimi duszami, nie mogąc znieść ucisku serca, a drudzy, płacząc w sercu, wstrzymywali dźwięk skargi na ustach. A niekiedy bywało, że gdy nie mogli już dłużej się powstrzymać, nagle wykrzykiwali” [765 C] „Inni siedzieli zadumani, pochyleni do ziemi i nieustannie poruszając głowami, jak lwy, ryczeli i ciężko wzdychali z głębi trzewi” [765 D]

Zaiste dom wariatów! Mamy tu pokutujących niewinnych grzeszników, którą to sprzeczność można wyjaśnić chyba tylko tak, że mnisi jak zwykle zrzucali winę na demony. Tylko dlaczego niewinni musieli pokutować? Mimo rzekomej niewinności dręczyło mnichów ogromne poczucie winy, prawie że nie do zniesienia. Błagali słowami Psalmu: „Nie karć nas, Panie w swym gniewie i nie karz w swej zapalczywości” (Ps 6, 2). „Tylko nas oszczędź, a dość dla nas będzie uwolnić się od Twojej potężnej groźby i trudnych do nazwania i niepojętych męczarni. O zupełne zaś odpuszczenie nie śmiemy prosić.” [768 B] Ale tutaj zupełnie mijali się z dobrą nowiną o przebaczeniu. Cóż to za dramatyczne grzechy kazały im wierzyć, że zasługują na trudne do nazwania i niepojęte męczarnie? Jakie mniemanie mieli o Bogu, który potężnie im grozi i jest tak trudny do przebłagania? Przebłaganie to według Klimaka następuje przez uczynki ascetyczne. Tymczasem św. Paweł wyraźnie ostrzega przed takim rozumieniem usprawiedliwienia. Izrael zabiegał według Pawła o usprawiedliwienie z uczynków, co jest niemożliwością. (Rz 9, 30) Chrześcijanom dane jest zaś usprawiedliwienie z wiary. „A jest to słowo wiary, którą głosimy. Jeśli więc ustami swoimi wyznasz, że Jezus jest Panem, i w sercu swoim uwierzysz, że Bóg Go wskrzesił z martwych – osiągniesz zbawienie. Bo sercem przyjęta wiara prowadzi do usprawiedliwienia, a wyznawanie jej ustami – do zbawienia” (Rz 10, 8-10) Jak widać, Paweł dawał inną receptę na zbawienie niż Klimak. Paweł, w przeciwieństwie do Klimaka, ufał Bożej miłości i hojności. Bóg był w oczach Pawła nieskończenie łaskawy dla człowieka: „On, który nawet własnego Syna nie oszczędził, ale Go za nas wszystkich wydał, jakże miałby wraz z Nim i wszystkiego nam nie darować?” (Rz 8, 32)

Aby dokończyć opis mąk, zadawanych sobie dobrowolnie przez szalonych mnichów, dodam jeszcze kilka co pikantniejszych cytatów. „U tych i owych widoczne były zaognione języki, wysunięte z ust jak u psów. Jedni karali siebie upałem, drudzy dręczyli siebie chłodem” [768 C] „Widać było u nich kolana stwardniałe od długiej pokuty, oczy pomierzchłe i głęboko wpadłe, powieki pozbawione rzęs; policzki mieli podrażnione i poparzone od gorąca częstych łez, oblicza zmarniałe i blade, przy porównaniu nie różniące się wcale od trupich, piersi obolałe od uderzeń pięścią i wydalające krwawą ślinę”. [772 A] „Nieraz nalegali na tego wielkiego sędziego – mam tu na myśli pasterza – tego anioła wśród ludzi, i błagali, by nałożyć żelaza na ich ręce i obrożę na szyję, a nogi jak skazańcom skrępować w dybach, i już z nich nie uwalniać, dopóki ich nie przejmie grób, a nawet i później w grobie”. [772 B]

Mnisi odczuwali dojmujący strach i niepewność. Dręczył ich nieustannie niepokój o to, czy dość zrobili dla swego zbawienia. Widmo potępienia napełniało ich przerażeniem i pogrążało w histerii. Żyli w takim to przygnębiającym i beznadziejnym stanie ducha bez chwili wytchnienia, szarpani namiętnościami, obarczając się winą nie do odpokutowania, nawet nie dopuściwszy do siebie myśli, że przebaczający Bóg odpuszcza im winy w jednej chwili. Zapominali, że Bóg wybiega im naprzeciw, gdy tylko zechcą powrócić do Niego jak syn marnotrawny. Nie wierzyli, że Bóg czeka na nich z otwartymi ramionami i przygotowuje dla nich ucztę. Nie wiedzieli, że Bóg szuka każdego z nich na tej pustyni jak zagubionej owcy, płacząc nad ich cierpieniem i zastanawiając się, co jeszcze mógł zrobić, oprócz posłania ludziom Swego Syna, by wreszcie zrozumieli, że im przebacza.

Klimak reaguje na pobyt w „więzieniu” (jako odwiedzający) zachwytem. „Ja zaś, przyjaciele, przebywając chętnie pośród ich boleści, zapomniałem o sobie i cały się zachwycając, nie zdołałem nad sobą panować” [776 B] To chyba znaczy, że nie mógł się powstrzymać od zachwytu nad błogosławionymi grzesznikami. Co prawda przy okazji obwiniał się o własną obojętność w porównaniu z cierpieniami pokutników. [773 B] Każda okazja jest dobra, by o coś się obwinić. Ale zachwycać się? To uczucie dość dziwne i niespotykane w życiu mnicha. Na miejscu Klimaka zaraz bym się zaczęła obwiniać o zbytnią wesołość. Może właśnie z tego poczucia winy Klimak nie wdaje się w szczegóły, opisując swój zachwyt dość lakonicznie, natomiast raczy czytelnika wyjątkowo obficie opisami wymyślnych mąk i udręk.

Klimak ostrzega wszystkich, „a zwłaszcza tych, którzy upadli, by nie dopuścić do serca zarazy bezbożnego Orygenesa, bo ta, wstrętna, zasłaniając się miłością Boga do ludzi, staje się łatwa do przyjęcia przez tych, co lubią przyjemności”. [780 D] Chodzi tu o „wstrętną” apokatastazę, czyli powszechne zbawienie. Właśnie tak jest, zasłania nas, osłania miłość Boga. Dzięki niej jesteśmy bezpieczni, ona jest nam tarczą i schronieniem. Takiej osłony w postaci miłości Bożej nie miał Klimak. Argumentując za efektywnością swej metody zbawienia, zasłaniał się Bożym nieugaszonym gniewem i zapalczywością.

A my, lubiący przyjemności i wszelkie Boże dary, zasłońmy się bezpiecznie miłością Boga: „Ty jesteś dla mnie schronieniem, od ucisku mnie zachowasz, hymnem zbawienia ogarniesz mnie” (Ps 32) „Dusza nasza oczekuje Pana, On jest naszą obroną i tarczą”. (Ps 33) „Pan odkupia duszę sług swoich i nie zazna kary, ktokolwiek w nim szuka schronienia” (Ps 34) „Jak drogocenna jest łaska Twoja, Boże! Synowie ludzcy chronią się pod cień Twoich skrzydeł, nasycają się obfitością Twego domu i poisz ich strumieniem rozkoszy Twoich” (Ps 36) „Ty, Panie miłosierdzia Twego nie poskąp dla mnie. Twoja łaska i prawda niech zawsze mnie chronią” (Ps 40) „A ja biedny jestem i nędzny, ale Pan pomyśli o mnie. Ty jesteś moja moc i mój wybawiciel. Boże mój, nie zwlekaj!” (Ps 40)

Doprawdy dziwne jest to, że mnisi znając na pamięć wszystkie psalmy i deklamując je wielokrotnie, nie zwracali prawie uwagi na takie właśnie słowa. Zwłaszcza powinien im dać do myślenia Psalm 103, którego fragment tu zacytuję:

Miłosierny i litościwy jest Pan, nieskory do gniewu i wielce łaskawy.

Nie na zawsze jest nam przeciwny, nie na wieki chowa urazę.

Nie wedle grzechów naszych świadczy nam i nie wedle win naszych nam odpłaca.

Albowiem jak niebiosa wysoko nad ziemią, tak mocne jest Jego miłosierdzie nad tymi, którzy się Go boją.

Jak daleko wschód od zachodu, tak oddalił od nas występki nasze.

Jak lituje się ojciec nad dziećmi, tak lituje się Pan nad tymi, którzy się Go boją.

Ale skoro myślenie było zakazane, a subtelne rozważania prowadzą na manowce…

Znalazłam jeden Psalm, który mógł być wspaniałą inspiracją dla mnichów. Psalm 102. Oto jego inspirujące ascezę fragmenty:

Panie, wysłuchaj modlitwę moją, a wołanie moje niech do Ciebie przyjdzie.

Nie kryj oblicza Twego przede mną. W dzień mego utrapienia nakłoń ku mnie Twego ucha. Ozwij się zaraz, w dzień, kiedy Cię wzywam.

Bo niszczeją jak dym dni moje, a kości moje są jak rozpalona głownia.

Zdeptane jest jak trawa serce moje i usycha, że zapomniałem nawet pożywać chleb mój.

Od głosu wzdychania mego przywarły do skóry kości moje.

Podobny jestem puchaczowi na puszczy, stałem się jak sowa w ruinach.

Nie śpię i jestem jak ptak samotny na dachu.

Cały dzień urągają mi wrogowie moi, a wyśmiewjający mnie przeklinają moim imieniem.

Popiół jak chleb jadam, a mój napój mieszam ze łzami.

Dla gniewu Twego i zapalczywości Twojej, bo Ty podniosłeś mnie i w dół rzuciłeś.

Dni moje są jak chylący się cień, jak trawa usycham.

A ty, Panie na wieki zostajesz i pamięć o Tobie z pokolenia w pokolenie.

Ty powstajesz i ulitujesz się nad Syjonem, bo czas już na zmiłowanie, nadeszła pora. …

Albowiem pan zbudował Syjon, ukazał się w chwale swojej.

Zwróci się ku modlitwie opuszczonych i nie wzgardzi modlitwą ich.

Będzie to zapisane dla późnego pokolenia i lud jeszcze nie urodzony będzie chwalił Pana. Gdyż wejrzy z wysokości swojej świętej, Pan z niebios na ziemię spojrzy.

Aby usłyszeć jęk więźnia i wyswobodzić na śmierć skazanych.

Asceci zinterpretowali ten psalm w sobie właściwy sposób. Widzimy tu wiele wątków charakteryzujących życie ascetyczne: wołanie do Boga, utrapienie, niszczenie dni i kości, zdeptane serce, brak pożywienia, wzdychanie, samotność, urąganie, wyśmiewanie, przeklinanie, łzy, usychanie, gniew Boży, jęk więźniów, skazanie na śmierć. Mnisi odczytali ten Psalm jako wezwanie do takiego właśnie życia. Tymczasem psalmista wcale nie chce przeżywać tych wszystkich nieszczęść. Błaga Boga o przywrócenie radości, szczęścia i przedłużenie życia. Ufa, że będzie mu to dane. Psalm ten jest skargą utrapionego złem człowieka. Asceci odwrócili jego sens, aby udowodnić słuszność swej drogi.

W ogóle z lektury Drabiny można odnieść wrażenie, że wśród mnichów Psalmy były najczęściej deklamowanymi, często znanymi na pamięć słowami Biblii. W nich zatem należy przede wszystkim szukać źródeł asecezy. Należy przypatrzeć się, jak widzi świat, ludzi i Boga autor (czy może autorzy) Psalmów. Psalmy ukazują człowieka w tragicznej sytuacji egzystencjalnej, której to tragizm może być pokonany jedynie przez wiarę i zaufanie do Boga. Bóg jest ukazany jako wszechmogący stwórca świata i ludzi, odpowiedzialny całkowicie za swoje stworzenie. Psalmista przypisuje Bogu zarówno zło jak i dobro spotykające człowieka. Jest to Bóg osobowy, podobny do człowieka pod względem odczuwania emocji: gniewu, miłości, troski, mściwości. „Strąciłeś mnie w dół głęboki, w ciemnice, w przepaści. Położył się ciężko na mnie Twój gniew i wszystkimi nawałnościami Twymi mnie przygniatasz” (Ps 88) Ta skarga powtarza się w Psalmach wielokrotnie. Człowiek obciąża Boga odpowiedzialnością za swe niedole i cierpienia, choroby i opuszczenie. Trudno się z tym nie zgodzić: Bóg stwarzając świat w takiej postaci przyjął za niego całkowitą odpowiedzialność, pozwalając na zło dopuszcza do siebie możliwość, że będzie za nie obwiniany. Psalmista błaga Boga jednocześnie o wybawienie, o pomoc, o łaskę oglądania Jego oblicza. Ufa Jego miłosierdziu i łasce, która trwa na wieki. Psalmista raczej nie wierzy w życie wieczne. Przeważa pogląd, że Bóg nie pamięta o „zabitych, leżących w mogile, którzy odłączeni są od Jego ręki”. Dlatego to życie na ziemi stanowi tak wielką wartość, dlatego psalmista dąży do szczęścia na tym świecie. Przemawia w swojej sprawie do Boga niby wytrawny negocjator: spójrz Boże, stworzyłeś mnie marnego, żyjącego tak krótko w porównwniu z Twoją wiecznością, zważ na mój godny pożałowania los i odmień me dni pełne cierpień i zmagań z wrogiem. Innymi słowy: Spójrz, Ty masz wszystkiego pod dostatkiem, nie wstyd Ci że Ty możesz się cieszyć na wieki, a my tu nędzarze marnie giniemy? Nie żałuj nam więc swej łaski, pamiętaj o nas, biedakach. Metoda negocjacji na współczucie. Psalmiści odwołują się do współczucia Boga. Druga metoda negocjacji: na kontrakt. Bóg zawarł przymierze z Abrahamem i Mojżeszem. Oznacza to, że nie może odwołać swej wierności wobec ludu wybranego, nawet jeśli on dopuści się niewierności wobec Boga. Boże, mówi Psalmista, wspomnij na swoje przymierze, obiecałeś nas nie zostawiać w kłopotach, przybądź nam z pomocą, udowodnij, że Twe przymierze coś znaczy, że Twe słowo jest mocne. Inna taktyka: na pochlebstwo. „Czyż znane będą w ciemnościach cuda Twoje i sprawiedliwość Twoja w krainie zapomnienia?” tak pyta Psalmista błagając o uzdrowienie. Jeśli Boże wtrącisz mnie do szeolu, kto Cię będzie wysławiał? Bez ludzi, kto będzie oglądał Twe wspaniałości?

Jednocześnie, używając tych taktyk negocjacyjnych, psalmista jest do głębi przekonany, że Bóg jest wierny i miłosierny, wspaniały i zachwycający. On rzeczywiście jest współczujący i miłosierny, On rzeczywiście jest wierny i rzeczywiście godny wszelkiego podziwu i miłości. Psalmy przesiąknięte są żarliwą wiarą, że Bóg słucha człowieka, że Bóg rozumie jego los, że Bóg nie jest obojętny na jego skargi, że wysłuchuje jego błagań, wyzwala go z ciemności, niedoli, strachu i przygnębienia. Bóg jest z jednej strony nieskończony i wieczny, ukryty i oddalony, ale z drugiej strony stoi tak blisko człowieka, że ten może mu wyjawić swe najskrytsze myśli, swą słabość, swoje pragnienie zemsty, swe oskarżenia wobec Boga.

Piekielne wyobrażenia

Klimak poleca niezawodny sposób na unicestwienie namiętności i oczyszczenie duszy: wyobrażanie sobie piekła budzącego straszliwy lęk. „Nie przestawaj przedstawiać sobie i badać obrazów otchłani ciemnego ognia, bezlitosnych sług, niewybaczającego Sędziego, chaosu i bezmiaru gnębiącego płomienia, podziemi, strasznych miejsc, ciasnych i stromych przepaści, i wszelkich tym podobnych, żeby wrodzona naszej naturze lubieżność zdrętwiała od wielkiego strachu, a dusza połączyła się z nieulegającą skalaniu czystością i przyjęła w siebie światło niematerialne, jaśniejące bardziej niż wszelki ogień”. [804 C]

Lubieżność drętwieje ze strachu, naturalne funkcje ciała są zatrzymane i tylko wtedy dusza łączy się z Bogiem. Mamy tu znowu platońskie oddzielenie boskiej duszy od zbrukanego materią ciała. Oddzielenie to jest herezją dla chrześcijan, którzy wierzą w ciała zmartwychwstanie, w to, że człowiek będzie zbawiony cały, duch razem z materią. Materia jest podstawą naszego istnienia, tworem Boga. Wcielenie – dowodem na wielką wartość materialnego świata w oczach Boga.

Także niewybaczający Sędzia i Jego bezlitośni słudzy zupełnie nie wpisują się w chrześcijańską wiarę. Przebaczenie wszelkiego grzechu w Chrystusie oraz niewyczerpane miłosierdzie Boga są podstawą dobrej nowiny. Klimak zatem w tym jednym zdaniu zaprzecza kilku fundamentom chrześcijaństwa. Jego metoda motywacyjna budzi też wielkie psychologiczne wątpliwości. Lęk jest przyczyną i główną cechą wszelkich nerwic i innych zaburzeń psychicznych. Nakłanianie do jego celowego potęgowania mogło zatem wciągać mnichów w neurotyczną spiralę.

Lęk i konflikt emocjonalny – nerwicowe błędne koło

Każda nerwica rozwija się na gruncie lęku. Z kolei na podłożu lęku rodzi się konflikt emocjonalny. Jego następstwem jest znów lęk. Powstaje błędne koło. „Z konfliktem emocjonalnym mamy do czynienia wówczas, gdy u danej osoby istnieją jakieś dwie, niekoniecznie świadome, silne, niezgodne z sobą tendencje, dążenia, potrzeby, uczucia itp. … Jeżeli nie ma sposobu na satysfakcjonujące rozwiązanie takiego konfliktu, na przykład poprzez wybór jednej z ewentualności i porzucenie drugiej, to osoba będąca w konflikcie reaguje lękiem”. (op.cit., s. 138-139)

Jak to błędne koło działa u Klimaka? Lęk przed karzącym Bogiem odgrywa tu na pewno wielką rolę. Klimak czując na przykład pożądanie seksualne, a z drugiej strony będąc świadomy surowego wzroku Boga, przeżywa konflikt emocjonalny. Nie może dać upustu pożądaniu, aby nie zagniewać Boga i nie utracić jego łaski. A wydaje mu się, że seks jest przez Niego zawsze źle widziany. Mając do wyboru: seks czy Bóg, wybiera Boga. Jednak nie jest świadomy tego, że ten konflikt w nim trwa, powodując dalszą spiralę lęku. Nerwica gotowa.

Wielkie zalety łez

Należy starać się jak najwięcej płakać. Jak się do tego zmusić? Kładąc się spać, należy sobie wyobrażać leżenie w grobie i myśleć o strasznym wyroku Sędziego. Odziewać należy się na czarno, co bardzo skłania do płaczu. „Teologia nie jest stosowna dla płaczących: osłabia ich usposobienie do płaczu”. [805 C] Tak, to prawda. Gdyby mnisi zajęli się choć na moment teologią odkryliby pułapki metody Klimaka i liczne sprzeczności z wiarą chrześcijańską. Na przykład taką: „Pan podarował nam gąbkę smutku, który kocha Boga i orzeźwiającą wodę pobożnych łez do starcia zapisu upadków”. [808 A] Znów mamy tu receptę Klimaka na ścieranie zapisów upadku, zupełnie inną niż recepta Nowego Testamentu, o której już pisałam. Oto łzy mają magiczną zdolność ścierania win, zwłaszcza jeśli leją się jak z wyciśniętej gąbki. Im więcej litrów łez wylejesz, tym większa szansa na zbawienie?

Płacz ma wielkie zalety, prowadzi do pocieszenia i oświecenia.  „Oświecenie jest niewysłowionym działaniem, rozumieniem niepoznawalnego i widzeniem niewidzialnego; pocieszenie jest ukojeniem bolejącej duszy, która, tak jak niemowlę, równocześnie sobie kwili i radośnie się uśmiecha. Pomoc jest odnowieniem trawionej udręką duszy, która cudownie przemienia łzy boleści w łzy uśmierzające ból” [813 B] – tutaj wyjątkowo daje nam Klimak jakiś optymistyczny akcent tylko po to, aby w następnych wersach dalej nas przygnębiać. Kiedy już doznamy we łzach pocieszenia i radości, należy odsunąć przybywającą radość z obawy, żeby „nie wpuścić wilka zamiast pasterza”. Widać, że nawet radość wynikła z nabożnych łez jest odrzucana ze strachu i poczucia niegodności. W efekcie pozytywne efekty łez nie mają szansy urzeczywistnić się w życiu mnicha. Nie neguję faktu, że pewien rodzaj oczyszczających łez jest błogosławieństwem. Jednak według mnie na nic przyda się zmuszanie się do płaczu. A jeśli już łzy przynoszą nam ulgę, to czy nie warto tej ulgi zaakceptować jako przejawu Bożej czułości?

Jak ważny był płacz dla mnicha niech świadczy ten oto końcowy akapit z rozdziału o płaczu: „W chwili wyjścia duszy z ciała nie będziemy oskarżani o to, że nie czyniliśmy cudów, że nie zajmowaliśmy się teologią i że zaniedbywaliśmy kontemplację, ale niewątpliwie zdamy Bogu rachunek z tego, żeśmy nieustannie nie płakali”. [816 D]

Czy Jezus w przypowieści o sądzie uczył czegoś podobnego? Niczego takiego nie znajdziemy w Ewangeliach. Według Jezusa będziemy raczej zdawać sprawę z tego, czy rozpoznaliśmy Boga w każdym człowieku i z tego, jak postępowaliśmy wobec najmniejszych.

 Metoda na pozbycie się gniewu i zdobycie łagodności

Do gniewu i złości należy podchodzić stoicko, niewzruszenie. Niepokoju serca nie należy uzewnętrzniać w słowach. Niepokojowi duszy najlepiej przeciwstawić milczenie myśli. Jan zaleca tutaj odcięcie się od swoich emocji, niewyrażanie ich, ignorowanie niepokojących stanów psychicznych. Uciszyć, zatamować, postawić barierę, nie wchodzić w kontakt, zamknąć się na to, co uważamy za złe i godne potępienia. Dziś wiemy z psychologii, że gniew i złość służą także naszemu zdrowiu psychicznemu, są ważnymi sygnałami, których ignorowanie prowadzi do pogłębiania cierpienia psychicznego. Jeśli nie dotrzemy do źródeł tych „złych” emocji, nie zrozumiemy siebie, będziemy pozostawać w stanie psychicznej niedojrzałości. Co w życiu mnichów mogło powodować gniew i złość? Może łamanie ich woli przez zwierzchników, poczucie braku jakiegokolwiek wpływu na swoje życie, doznawane poniżenie i agresja. Tymczasem zamiast dotarcia do źródeł gniewu, Klimak radzi go zwalczać śpiewem, byle tylko niewywołującym za dużo przyjemności. Klimak zabrania też „wyrażania gniewu rękami”, co zapewne oznacza przemoc fizyczną. Bicie jednak uważa za dozwolone w wyjątkowych sytuacjach, trzeba to mianowicie robić „rzadko i nie samemu”.  Ale nie jest jasne z tekstu, czy należałoby bić samego siebie czy też współbraci. Jednak najlepszą metodą na gniew jest celowe poszukiwanie i poddanie się lżeniu i agresji. Kto chce zdobyć łagodność i cierpliwość „niech idzie do braci, i to tych najbardziej srogich, by pośród krzywd i zniewag i kłopotów czynionych przez braci, gnębiony zarówno duchowo, jak i – w pewnej mierze – raniony cieleśnie, deptany i kopany – mógł tam zmyć brud, co tkwi w odczuciu duszy; samo pospolite powiedzenie przekona cię, że lżenie jest praniem namiętności duszy: bo powiadają, że niektórzy w świecie, gdy tylko komuś w twarz rzucą obelgę, chełpią się przed innymi, że „zmyli takiego to a takiego”. I poniekąd jest to prawdziwe” [833 B]

Jeśli idziemy z prośbą o pomoc do najbardziej srogich braci, to są to tacy bracia, którzy też nie mogą sobie poradzić z gniewem. Idzie chory do chorego i leczy go chorobą. Mnisi powinni byli raczej uczyć się łagodności od łagodnych. Po drugie, rozumowanie Klimaka prowadzi do wniosku, że lżący i srodzy mają dla nas niejakie zasługi. Gniewem gniew zniszczyć – oto streszczenie pomysłu Klimaka.

 Niebezpieczeństwo słuchania kłamliwych dowcipów

Gadatliwość i błazeńska wesołość, błazenada i błyskotliwe słówka, opowiadanie dowcipów – wszystko to straszliwie drażni Klimaka, albowiem prowadzi do niweczenia płaczu i pamięci o Sądzie. Klimak traktuje te wesołości jak szkodliwe kłamstwo, przez które zapominamy, jaka jest nasza prawdziwa sytuacja (godna pożałowania) i co nas czeka (straszliwy Sąd). Takie zakłamanie jest „zagładą miłości i zaparciem się Boga”. Należy od wesołków „uciekać jak od zarazy”, bowiem wesołość może być tylko fałszywa. Prawdę powiedzą nam tylko łzy i żal. Musimy tu jednak zauważyć, że Klimakowi chodziło o jego prawdę, nie żadną inną. Jego prawda, jak już zdołaliśmy się przekonać, była prawdą o groźnym i zagniewanym Bogu, któremu nigdy dość cierpień ludzkich. Ta wielka prawda przesłaniała mu prawdę o sobie samym, o tym, co mówi jego umęczone ciało i psychika. Te prawdy ignoruje, traktując je jako podszepty demona. Nie akceptuje swych słabości i swej grzeszności. Zasłania się demonami, żeby przyjąć za nie jak najmniej odpowiedzialności. Strategia Klimaka jest jednym wielkim zakłamaniem. Kiedy się zaszło tak daleko, trzeba brnąć w kłamstwo dalej, aby całe życie nie okazało się na koniec pomyłką i wielką porażką. Taką prawdę o sobie mógłby Klimak wydedukować na przykład z trapiącej mnichów akedii, o której za chwilę, gdyby z pokorą wsłuchał się w sygnały ze swego ciała i w swoje emocje.

 Akedia czyli wypalenie mnicha

Akedia to rodzaj zniechęcenia, ociężałości, niemocy duchowej, skłaniająca do wychodzenia „na zewnątrz”, poszukiwania towarzystwa i uroków życia poza celą. Akedia załamuje wiarę w kochającego Boga, powoduje nieposłuszeństwo, niechęć wobec modlitwy i pracy. Powoduje też reakcje somatyczne: dreszcze, bóle głowy, skręt kiszek, senność. „Akedia jest dla mnicha wszechogarniającą śmiercią”. [860 C]

Jednak nie ma powodu do załamania, lekarstwo płaczu działa! – „Kto płacze nad sobą, nie doznaje akedii” [860 D] Oprócz płaczu należy (jak już możemy zapewne bezbłędnie zgadnąć), pamiętać o potknięciach, myśleć o przyszłych dobrach, odmawiać psalmy oraz modlić się. Gdyby jednak Klimak chciał wyjść poza swoje uniwersalne schematyczne porady dostrzegłby w przejawach akedii prawdę o ludziach, którzy jej doświadczają. I tak na przykład przenosiny z miejsca na miejsce świadczą o chęci zmiany, znudzeniu monotonią, nieposłuszeństwo wobec ojca duchowego oznacza chęć korzystania z własnej woli, zapominanie o sądzie oznacza radość i zmęczenie okrutną wizją Boga, chęć wytworzenia w sobie nowego obrazu Boga i uwierzenia w Boga miłości, zaniedbywanie posłannictwa oznacza wątpliwości co do sensu ascezy. Gdyby mnisi byli otwarci na te sygnały płynące z akedii, zrozumieliby, że mówi im ona o konieczności zmian w ich życiu. Jest zatem czymś pozytywnym. Przypomina o pogrążonych w podświadomości, zagłuszonych i niezrealizowanych naturalnych pragnieniach. Niezagłuszana akedia mogłaby być dla mnicha przebudzeniem, być może bolesnym, ale przemieniającym.

 Niegodziwy brzuch (i genitalia)

Wiele stron poświęca Klimak opisom głodu i pożądania seksualnego, które widocznie dręczyły mnichów w sposób szczególny. Nie nazywa tego głodem i pożądaniem, ale obżarstwem i rozpustą. Wszelkie nasycenie cielesnych pragnień uważa Klimak za niegodziwe i skutkujące niebezpieczeństwem nadużywania, nienasycenia, nieumiarkowania.

U Klimaka nie ma zwykłego zaspokajania potrzeb cielesnych i emocjonalnych, każda potrzeba podnoszona jest do potęgi grzechu. I tak, jeśli cieszysz się na widok potraw, to jesteś obżaruchem, jeśli ogarnia cię erotyczne podniecenie, to jesteś rozpustnikiem, jeśli chcesz się wyspać, to jesteś leniem, jeśli chcesz porozmawiać z kimś, jesteś gadułą, i tak dalej.

Zaspokojenie głodu prowadzi według Klimaka do pożądania seksualnego. Zwykła wizyta znajomego mnicha połączona ze skromnym poczęstnkiem nosi w oczach Klimaka znamiona niewolnictwa wobec namiętności. Klimak wyolbrzymia skutki jedzenia. Dlaczego? Być może ciało umęczone głodem tak bardzo pragnie pożywienia, że rzuca się na nie szaleńczo, jeśli tylko nadarza się okazja? Nie jest mi znana taka reakcja z racji tego, że nigdy się nie głodziłam, ale być może tak się dzieje. Może też być tak, że standardy przejadania się są inne w przypadku mnichów i ludzi współczesnych. To, co dla mnie jest normalną porcją obiadową może być obżarstwem dla mnicha z racji innych przyjętych przez niego standardów normalności. Stąd ten paniczny lęk przed objadaniem się.

Zasada wąskiej ścieżki zbawienia znajduje zastosowanie w temacie obżarstwa: oto wąski, czyli skurczony powinien być żołądek! „Jeśli przyrzekłeś Chrystusowi podążać drogą ciasną i wąską, to ściskaj żołądek, bo służąc mu i rozszerzając go, czynisz niewykonalnym to przyrzeczenie. Bacz, a usłyszysz mówiącego: „Szeroka jest i przestronna ta droga obżarstwa prowadząca do zgubnej rozpusty, a wielu jest takich, którzy po niej idą. Jakże ciasna jest brama i wąska droga postu prowadząca do życia w czystości, a mało jest takich, którzy przez nią wchodzą” [868 D] Jest to parafraza słów z Ewangelii według Mateusza (Mt 7, 13-14) na temat wąskiej drogi zbawienia.

Chciałabym zaproponować inną interpretację tych słów, nie dość że unieważniającą metodę postu i ściskania brzucha, to na dodatek niejako odwracającą ich utartą interpretację. Otóż wąska może być ścieżka zaufania Bogu, ścieżka Abrahama, ścieżka Hioba.  Większości ludzi bardzo trudno przychodzi zaufać w obliczu nieubłaganych praw natury, śmierci, zła i cierpienia. Wąska ścieżka to rozumowo najmniej prawdopodobna opcja rzeczywistości. Fakty są takie: cierpimy, spada na nas zło. Jednak ufamy Bogu. Wybieramy mało prawdopodobną opcję, że jednak Bóg nas otacza opieką. Fakty są takie, że nie mamy pojęcia o życiu wiecznym i zmartwychwstaniu. Jednak wierzymy. Wybieramy mało prawdopodobną opcję, że Bóg nas wskrzesi w dniu ostatecznym, że zasiądziemy z Nim do uczty. Fakty są takie, że niczym nie możemy zasłużyć na nieskończone dobro Boga. Ale wierzymy, że Bóg nieskończenie nas kocha. Jakże ta wiara może wydawać się złudna i nieprawdopodobnie naiwna. Ta wiara jest naszą wąską ścieżką, która wiedzie do Boga. Ścieżka taka może wydawać się mało wiarygodna, nawet niewygodna, bo zmusza nas do przeciwstawienia się zdrowemu rozsądkowi, do pewnego rodzaju szaleństwa. Jest to ścieżka za wiele sobie obiecująca, za dobra aby była prawdziwa. Nie ma jednak powodów wątpić, że tak samo jak w ulicznym korku wszystkie samochody w końcu przebrną przez zwężenie drogi, tak samo każdy człowiek znajdzie się prędzej czy później na wąskiej drodze do Królestwa.

Ścieżka do Boga może nam się też wydawać wąska z powodu jej przytłoczenia codziennością. Jest ściśnięta przez nasze myśli, emocje i zajęcia. Jeśli nawet jest wąska i cienka jak nitka, to jest silna i nie do przerwania. Wąska droga wiedzie od naszego serca do Boga niby nić. Jest ona „drabiną Jakubową”, po której idziemy ku Bogu, a Bóg ku nam. Pośród zgiełku tego świata tak idziemy ku sobie. Odnaleźć tę nić to skarb prawdziwy.

Oczywiście należy według Klimaka zarówno się głodzić, jak i wystrzegać wszelkich podniet seksualnych. Ideałem jest „zupełna niewrażliwość na wszelkie ciało, upiększenie i wdzięk”. Nawet zmazy nocne są postrzegane jako wina mnicha. Nie mówiąc rzecz jasna o fantazjach erotycznych i masturbacji. Jeśli tylko przychodzi mnichowi na myśl, że Bóg mógłby traktować te potrzeby jako naturalne, należy tę myśl natychmiast odrzucić jako pochodzącą od demona. W mniemaniu Klimaka wszelkie przejawy ludzkiej zmysłowości są grzeszne. Radość, którą przynosi orgazm, należy uważać za zwodniczą: „Kuszony, poczułem, że ten szakal zwodniczo wywołał niewyrażalną radość, łzy i pocieszenie w duszy, i wydawało mi się w dziecinnej duszy, że wziąłem owoc, a nie zniszczenie”. [888 D] Szkoda, że nie zaufał swej dziecinnej duszy. On ufa tylko surowemu i bezwzględnemu głosowi w swojej głowie, podpowiadającemu mu zakazy i powstrzymywanie się. Podaje przy tym dość dziwną i dla mnie niezrozumiałą przyczynę grzeszności seksu i orgazmów: „wytryskiem kala się samą istotę ciała, co właśnie jest niemożliwe przy innych grzechach”. [889 A] Zastanawiałam się, dlaczego powstrzymywanie się od seksu nazwane zostało w chrześcijaństwie czystością. Teraz rozumiem – tym brudem seksu ma być jakoby wytrysk i pomazanie ciał spermą. Widocznie traktowano spermę tak samo jak mocz czy kał, czyli coś brudnego, czego należy się z ciał pozbyć. Ale z drugiej strony, pozbyć się czegoś brudnego to chyba dobrze? Powstają tutaj zatem pewne sprzeczności. Na przykład, gdyby sperma była tym czynnikiem brudzącym, to masturbacja kobieca byłaby bezgrzeszna? Klimak nie przemyślał sprawy do końca.

Dodaje jednak przy tym: „Ci, którzy skłonni są do szukania rozkoszy, często bywają współczujący, miłosierni, wspólnie płaczący i usposobieni do pochlebstw, a ci, którzy ćwiczą się w czystości, tak bardzo tacy się nie stają”. [889 A] Jednak ta obserwacja nie zastanowiła Klimaka. Czyści zatem nie byli zbyt współczujący i miłosierni? Może byli oschli i surowi dla innych, podobnie jak i dla siebie. Jeśli nie kochasz siebie, nie możesz pokochać innych. Czułość dla siebie przeradza się w czułość dla bliźniego. Ktoś, kto nie zaznał czułości, nie będzie czuły ani dla siebie, ani dla nikogo innego. Dlatego można zaryzykować wniosek, że mnisi musieli pochodzić z oschłych emocjonalnie rodzin, w których nie wyrażano pozytywnych uczuć wobec dzieci. Nie nauczywszy się miłości, trafili z deszczu pod rynnę, czyli pod skrzydła zimnych mnichów, podobnie zimnych jak ich rodzice. Gdyby poddali się rozkoszy orgazmu, może nauczyliby się odrobiny czułości dla siebie. Ale szansa ta nie została im dana przez Klimaka.

Należy mu jednak oddać sprawiedliwość w tym, że nie uważał dziewiczości za warunek przyjęcia do Królestwa. Podawał przy tym przykład św. Piotra, który był żonaty. Jednak mówi o Piotrze „był czysty”. Czyżby Klimak uważał, że Piotr nie uprawiał seksu z żoną? Tak jakby mówił: OK, można zbłądzić i seks uprawiać do pewnego czasu, ale w pewnym momencie trzeba przestać grzeszyć. OK, można nie być dziewiczym, ale trzeba być czystym (w znaczeniu: wstrzemięźliwym).

Tradycja unikania kobiet w naszym Kościele ma swe źródła także w opiniach Klimaka. Otóż aby uniknąć zgrozy rozpusty należy powstrzymywać się nawet od rozmów z kobietami. Od takich rozmów do upadku prosta droga. Kościół przyjął tą strategię i skutecznie ją stosuje do dziś. Kobieta jest niebezpieczna, lepiej o niej nic nie wiedzieć i jej nie słuchać. A nie daj Boże zrównać w hierarchii z mężczyzną!

Ciekawy fragment świadczący o opinii Klimaka na temat kobiet: „Wielką o nas troskę okazuje dobry Pan i przez to, że bezwstyd płci niewieściej, jak jakąś uzdą, powstrzymuje wstydem. Bo jeśliby owa ośmieliła się wobec płci męskiej, to nie zbawiłoby się żadne ciało”. [896 C] To doprawdy interesujące: władza kobiet nad mężczyznami jest tak wielka, że pokonałaby siłę zbawienia Chrystusa! Kobiety, Klimak przypisuje nam zaiste wielkie moce, chyba nawet szatańskie, bo uniemożliwiające zbawienie! Stąd tylko krok do stosów, na których palono czarownice. Uwodzicielska siła kobiet, którą nazywa Klimak bezwstydem, skutecznie zwalcza zbawczy plan Boga. Utożsamianie kobiet z niebezpieczeństwem duchowym dla mężczyzn ma swe źródła u Klimaka. Przypomnijmy, że Jezus nie bał się żadnych kobiet, także prostytutek, nawet takich, co łzami obmywały Mu nogi i olejkiem oblewały jego włosy.

 Ignorować wątpliwości

Klimak miewa także uzasadnione wątpliwości, które jednak nie mają dla jego życia i poglądów żadnych konsekwencji. Oto nazywa ciało swoim przyjacielem i zaczyna zauważać pewne sprzeczności: jak związać ciało, które jest przyjacielem? Jak karać ciało, które przywykł kochać? Jak oswobodzić się od tego, z czym jest się na zawsze połączonym? Jak zaniedbywać to, co wszak zmartwychwstanie? Jak bronić się przed ciałem, które z natury posiada słuszne racje? Klimak postrzega ciało jako mieszankę dobra i zła. Jest zaniepokojony, bo nie może przecież wyniszczać czegoś, co ma też dobre strony. Uśmiercenie ciała nagle nie wydaje mu się trafionym w 100% pomysłem. Ciało jest zarówno przyjacielem, jak i wrogiem. Dręczy Klimaka bezwzględne panowanie natury nad ciałem, natury, która często prowadzi do grzechu. Widzi też jednak nieskuteczność swej metody niszczenia ciała i namiętności: „Bo rzeczywiście jest ono (ciało) zarówno współpracownikiem, jak i wrogiem, zarówno pomocnikiem, jak i przeciwnikiem, zarówno opiekunem, jak i zdrajcą. Gdy troszczę się o nie – ono ze mną wojuje; gdy je wyniszczam – słabnie; gdy daję mu wytchnienie – zaniedbuje się; a gdy je niepokoję – nie wytrzymuje; jeślibym je zasmucił – jestem zagrożony; jeślibym je uderzył – nie będzie z kim zdobywać cnót: i odwracam się od niego, i je obejmuję. Co to za tajemnica jest we mnie? Na jakiej podstawie to się we mnie zmieszało? Jak mogę być dla siebie i wrogiem, i przyjacielem?” [901 D]

Jest w tych rozważaniach Klimak bardzo ludzki nareszcie. Niestety, jego konkluzje są do przewidzenia: trzeba unikać miłości własnej, rozluźnienia i odpoczynku, trzeba poznać swą słabość, dręczyć gardło (domyślam się, że chodzi o to, aby nie pić i nie mówić), być posłusznym i pokornym. Tak, zapewne wtedy wszystkie te wątpliwości prysną i żadnymi dylematami nie będzie sobie trzeba zawracać głowy. Lepiej się dręczyć niż mieć wątpliwości. Wątpliwości są niebezpieczne dla zbawienia. Należy je uśmiercić podanymi wcześniej metodami. Klimak nie widzi, że trzeba mieć sporo odwagi, by stawić czoła swoim wątpliwościom, zwłaszcza jeśli skrywało się je przed sobą przez długi czas. Właśnie nie odcinać się od nich świadczy o odwadze przyjęcia swego niepewnego losu i umiejętności pozostawienia pewnych pytań bez odpowiedzi.

 Mnisi survival

Wadą mnicha jest tchórzliwość. Klimak wychodzi z założenia, że ten, kto boi się Pana, nie zna innego strachu, a kto nie czuje przed Nim bojaźni, ten boi się własnego cienia. Zatem należy ćwiczyć się w przezwyciężaniu tchórzostwa. Polega to na czymś, co dziś nazwalibyśmy wyprawami survivalowymi. Należy ciemną nocą udać się na groby i w miejsca pustynne. Należy uzbroić się w modlitwę, rozłożyć ręce i bić wrogów (domyślam się, że chodzi o demony) Imieniem Jezus. Należy też płakać, jako że w miarę płaczu tchórzostwo ustaje! Wyprawami tymi mnisi udowadniali sobie swoją odwagę i siłę. W ich monotonnym życiu wyprawa nocą na cmentarz była swego rodzaju ekscytującą przygodą. Pokonując strach osiągali zapewne jakąś satyfakcję z sukcesu. Dzisiaj, zamiast chodzić na cmentarz, ludzie skaczą ze spadochronem i pływają z rekinami, ewentualnie decydują się na lądowanie w gęstej mgle.

 Paradoksy pychy

Próżność musiała bardzo prześladować mnichów, ponieważ Klimak poświęca jej wiele stron. Na próżność tak naprawdę nie ma rady: cokolwiek zrobisz, ona cię dopada. „Poszczę – chełpię się, przestaję pościć, żeby nie być wychwalanym – znowu się chełpię, jako roztropny. Odzieję się wystawnie – jestem przez nią pokonany, a zmienię odzież na lichą – znowu jestem próżny; w gadulstwie jej ulegam, a gdy zamilknę, znowu ponoszę porażkę. Jak bym nie rzucił tym ostem, znowu kolec nastawi”. [949 C] Widać tu dokładnie, na jakie paradoksy naraża się człowiek dążący do świętości. Cała strategia Klimaka dążenia do świętości i doskonałości narażona jest na ryzyko próżności i pychy. Jeśli nawet mnich nie miał widzów, którzy by go podziwiali, podziwiało go jego własne ego. Spójrz, nie jestem taki jak inni, grzesznicy i ludzie światowi, ja się umartwiam i dążę do doskonałości, jestem lepszy! Należy jednak mieć wyrozumiałość dla ich próżności i pychy, bowiem potrzebowali oni po prostu jakiejś akceptacji, jakiegoś potwierdzenia swojej wartości, jakiegoś dobrego i łagodnego spojrzenia, pochwały. Sami się tego wszystkiego wyrzekli, pozwalając hulać demonom próżności.

Pycha jest przyczyną bluźnierstw. Są to obelżywe i niestosowne słowa, nieczyste i straszne myśli podsuwane mnichom przez demony w celu pogrążenia ich w rozpaczy. Klimak jednak nie wyjawia, o jakie to słowa i myśli chodzi. Szkoda. Co takiego ohydnego i plugawego słyszeli mnisi w swoich głowach?

 Dążenie do pokory, królowej cnót jest szczytne, choć jak zwykle u Klimaka bezskuteczne. To, co dobre, nieuchronnie zamienia się w zło. „Gdy zaś ta królowa cnót, poprzez duchowy wzrost w duszy, zacznie już czynić postępy, wtedy za nic, a raczej za przedmiot odrazy uważać będziemy wszelkie spełnione przez nas dobre czyny, rozumiejąc, że z nieświadomą rozrzutnością każdego dnia dokładamy raczej do brzemienia grzechów, a na dodatek podejrzewamy, że ten nadmiar obecnych w nas Bożych darów, ponieważ nie staliśmy się ich godni, powiększy karę”. [989 B] Należy zatem jak najszybciej odrzucić te Boże dary, które powiekszają karę! Co za przewrotna logika! Bądź pokorny, wtedy zyskasz Boże dary i będziesz postępował dobrze i szlachetnie.  Czuj jednak odrazę do dobrych czynów i bądź pewny, że tak czy inaczej grzeszysz. Niezasłużone dary Boże odrzuć czym prędzej, by nie powiększać kary. Koło się zamyka, co dalej? Pokutuj, poniżaj się, płacz, aż znów uzyskasz pokorę i dary Boże, itd, itd. Dlaczego Klimak nie zaleca dalszych szlachetnych czynów po uzyskaniu Bożych darów? Dlaczego wplątuje mnicha w błędne koło winy i beznadziei? Dlaczego czyni sytuację mnicha nie do naprawienia? Dlaczego nigdy nie może on mieć powodu do satysfakcji? Dlaczego każde osiągnięte dobro musi być zakwestionowane i nietrwałe? Mnich to wieczny malkontent. Wiecznie w poczuciu winy, nieadekwatności, niezadowolony i sfrustrowany. Cóż to musiało być za irytujące indywiduum!

 Niewątpliwym pocieszeniem mnichów musiało być to, że mogli się uznawać za wybrańców Boga. Paradoksalnie dowiadujemy się o tym z rozdziału o pokorze. Zatem według Klimaka pokora jest „duchowym nauczaniem Chrystusa dla tych, którzy godni są duchowo, by przebywać w izdebce duszy jak w małżeńskiej komnacie”. [997 B] Gradacja ludzi pod względem stopnia pokory jest następujaca: być pokornym jest dla doskonałych, walczyć o pokorę  – dla prawdziwych posłusznych, wychwalać pokornego – dla wszystkich wierzących. [993 B] Można przypuszczać, że Klimak zaliczał siebie do grupy pierwszej, pozostałych mnichów – do drugiej, a od całej reszty świata oczekiwał wychwalania. Przynajmniej tutaj pozwolił sobie na doznanie pewnej satysfakcji. Choć zapłacił za to cenę popadnięcia w sprzeczność – uważanie się za doskonałego i oczekiwanie pochwał trudno nazwać prawdziwą pokorą. „Światłem mnichów są aniołowie, a światłem wszystkich ludzi jest życie mnichów” [1020 D] – znów ta wspaniała i pochwał godna pokora! Ludzie zasadniczo dzielą się na mnichów i nie-mnichów, z zauważalną wyższością mnichów. Ludzie są mali bądź wielcy: „Małe zalety u wielkich ludzi może wcale nie są małe. Natomiast u małych ludzi nawet wielkie zalety nie są całkiem doskonałe” [1033 B] Tylko po czym rozpoznać człowieka małego od wielkiego? Może po tym, czy nosi habit? Są ludzie o słabych duszach i są ludzie doskonali. „Ludzie o słabych duszach poznają nadzór Pana nad sobą na podstawie swych cielesnych przypadłości, niebezpieczeństw i zewnętrznych przeszkód. Doskonali będą poznawać ją na podstawie obecności Ducha i otrzymania kolejnych charyzmatów”. [1036 A]

Jakże te podziały przypominają ludzi cielesnych i duchowych z ideologii gnostyckich. Także wspólna Klimakowi i gnostykom jest pogarda dla ciała i obsesja na temat czystości duchowej, która nie znosi „zanieczyszczenia gliną (ciałem)”.

 A oto ciekawa definicja pychy i pokory: „Jeśli kresem, miarą i sposobem krańcowej pychy jest, gdy ktoś przez wzgląd na chwałę udaje, że ma cnoty, których nie posiada, to w takim razie dowodem najgłębszej pokory jest, gdy ktoś ze względu na poniżenie udaje, że ma winy, których w nim nie ma”. [997 C] Jeśli w pierwszej części definicji jest ziarno prawdy, to poniżanie się za niepopełnione grzechy jest być może oznaką szaleństwa, okłamywaniem siebie, ukrytą pychą, świętoszkowatością i hipokryzją, ale na pewno nie pokorą.

 Gdzie dużo udręki, tam szczypta ekstazy

„Mnich to ciągła ekstaza, ale i udręka życia” [969 A] Klimak pokazuje więc drogę od udręki do ekstazy. Jednak zadziwia fakt, że cała niemal książka poświęcona jest udręce. Ekstaza zaś nie jest nigdzie opisana. Zastanawiam się, czy wynika to z prawdziwej skromności Klimaka, że nie chce popisywać się swoimi ekstazami, aby uniknąć pychy. Dla mnie jednak jego książka byłaby bardziej wiarygodna, a udręki lżejsze do zniesienia (także podczas lektury), gdyby tą ekstazę można było łatwiej zauważyć wśród posępnych akapitów o mękach i udrękach. Rzeczywiście w kilku miejscach Klimak opisuje doznania oświecenia światłem Chrystusa, zatopienia w Bożej miłości, widzenia Boskiego światła, radosnego uniesienia. Z pewnością te mocne doświadczenia musiały go utwierdzać w słuszności obranej drogi.

Jedno ważne ostrzeżenie, które przekazuje Klimak swym uczniom co do ekstaz i z którym wyjątkowo się zgadzam, brzmi: „Kiedy demon zajmie miejsce przy swoich robotnikach, wtedy ukazuje się im podczas snów lub na jawie w postaci niby to świętego anioła lub męczennika, objawia im tajemnice, darowuje charyzmaty, żeby całkiem potracili rozum, ci oszukani nieszczęśnicy”. [968 D] Wielka przestroga dla mistyków: wiara w swoje objawienia może być przejawem niezwykłej pychy!

 Czy istnieje idealny hezychasta?

W jednym z ostatnich rozdziałów okazuje się, jakie są rezultaty końcowe straszliwych praktyk ascetycznych. Celem mnicha jest osiągnięcie hezychii, czyli pokoju ducha. Hezychasta pozostaje zawsze łagodny, będąc świątynią miłości. Raczej milczy niż mówi. Potrzebuje samotności i skupienia. Trudno go sprowokować do gniewu. Jest ziemskim obrazem anioła. Jego serce jest gotowe na przyjęcie Boga. Rozmawia z Bogiem twarzą w twarz. Poznał głębię Bożych tajemnic. Cieszy się słodyczą Boga. Idealny hezychasta jest dowodem na skuteczność metod Klimaka. Czy taki ideał istnieje? I jaki procent mnichów osiągał ten poziom doskonałości?

Oto jakie dowody prawdziwej hezychii wymienia Klimak: „niewzburzony umysł, uświęcony intelekt, porwanie do Pana, gotowość poniesienia kar naprawczych, pośpiech do śmierci, wieczny głód modlitwy, stałe czuwanie, uśmiercenie rozwiązłości, stłamszenie naturalnych skłonności, śmierć doczesności, brak apetytu i koniec obżarstwa, bezbłędność teologii, źródło zdolności rozróżniania, łzy po walce, zagłada gadulstwa, a ponadto wiele takich cech, których tłum nie lubi”. [1108 B]

Zapewne sam Klimak miał szczęście spotkać prawdziwych hezychastów i sam się do nich zaliczał. Jeśli jednak hezychazm to spokój ducha, dlaczego tak mało tego spokoju i miłości na kartach jego książki? Dlaczego samo jej czytanie jest walką i zmaganiem? Dlaczego portret psychologiczny autora wynikający z jego twórczości tak niewiele ma wspólnego z dojrzałą i szczęśliwą osobowością? Może aby dostrzec prawdziwą hezychię trzeba samemu jej doświadczyć? Zatem zamilknę tutaj, bo hezychastką nie jestem.

 Portret psychologiczny mnicha

Opierając się na powyższej analizie można pokusić się o nakreślenie portretu psychologicznego typowego mnicha. Charakteryzował się on niską samooceną i wielkim pragnieniem przezwyciężania jej, poprzez co popadał niestety w poczucie wyższości. Odrzucał zwykłe cele życiowe jako przeszkodę na drodze do Boga. W zamian wyznaczał sobie inne, wyższe cele, takie jak osiągnięcie doskonałej świętości. Być może były one ucieczką od niepowodzeń życiowych, nieprzystosowania społecznego, kłopotów w kontaktach osobistych. Odrzucenie ludzi i świata stawało się wtedy powodem do chwały zamiast do przyznania się do swej porażki.

Mnich doświadczał głębokiego poczucia winy z powodu popełnianych grzechów. Ta wina była praktycznie nie do zmycia, ponieważ mnich był dla siebie bardzo surowy. Cierpiał na obsesję czystości i nigdy nie czuł się dość godny przebaczenia. Mnichowi towarzyszył często lęk i poczucie słabości, które to odczucia w heroiczny sposób próbował on przekształcać w odwagę i siłę. Doświadczany lęk miał swe źródło w obrazie Boga, który prześladował mnichów. Był to Bóg surowy, karzący i niemiłosierny. Dlatego też mnich czuł się często zagrożony, osaczony i zmuszony do obrony i walki. Powodowało to konieczność ciągłego pozostawania w stanie czujności i niemożność rozluźnienia się. Nawet w chwilach, gdy mnich dobroci i łagodności, nie był w stanie tych uczuć znieść i przyjąć.

Lęk i poczucie winy kazały mnichom karać się i wyniszczać. Przybierało to postać autodestrukcji ciała, woli, emocji, myśli.

Mnich z powodu swej niskiej samooceny bał się wziąć odpowiedzialność za swe życie. Wolał złożyć ją na barkach przewodnika duchowego, który wiedział lepiej. Mnich składał swą wolność na ołtarzu pewności. Nie znosił bowiem niepokoju wewnętrznego w postaci wątpliwości.

W życiu wykazywał się sztywną postawą, co oznacza, że jego postępowanie nie było zależne od zmiennych sytuacji, ale bardzo przewidywalne i schematyczne.

Mnich czuł także strach przed ludźmi, zwłaszcza kobietami. Traktował ludzi jako przeszkody na drodze do raju. Nie nawiązywał z nikim głębokich osobistych związków. Wystrzegał się nawet rozmów i przyjmowania gości.

Mnich tkwił w błędnym kole usiłowań i klęsk. Żadne zwycięstwo nie było trwałe i zadowalające. Mnich był malkontentem i wiecznym nieszczęśnikiem. Radość i śmiech miał w pogardzie.

Na dowód moich wniosków poczytajmy sobie zestaw ulubionych wyrażeń Klimaka: powstrzymać, wypędzić, walczyć zaciekle, uzbroić się, bronić się w potach i trudach, umartwić, zniweczyć, wyrzekać się, wytrzebić rozpalenie, wykorzenić niegodziwe myśli, strzec umysł, przejąć się żalem, uwolnić od namiętności, karać, zwyciężyć demony, pamiętać o upadkach, myśleć o śmierci i sądzie, stawiać opór, oswobodzić się, uciec, odciąć się od czegoś, trwożliwie stać, zmusić do odwrotu, przerazić się hańby, wspominać występki, strzec języka, nieustannie się wysilać, poniżać się.

 Konsekwencje metody Klimaka dla chrześcijańskiej duchowości

Najgorszą konsekwencją bezkrytycznego przyjęcia metody Klimaka było zniekształcenie chrześcijańskiego obrazu miłosiernego i przebaczającego Boga i przesunięcie akcentu z Dobrej Nowiny na Sąd i perspektywę Bożego gniewu. Chrześcijaństwo stawało się religią lęku, zamiast religią nadziei i zaufania do Boga. Obraz gniewnego Boga powodował szerzenie się lęku i przerażenia, nacisk na konieczność pokuty i cierpień. Cierpienie zaczęto traktować jako walutę wymienialną na zbawienie. Cierpienie stawało się pożądane i otaczane chwałą. Ideałem chrześcijanina był człowiek zbolały i udręczony, a jeszcze lepiej dręczący samego siebie. Chrześcijaństwo zaczęto traktować jako wroga ciała i szczęścia doczesnego. Walka z ciałem odzwierciedlała się też w rosnącej niechęci do seksu i kobiet. Pogarda dla świata wiązała się z przypisywaniem duchownym większej świętości niż świeckim. I na koniec, gloryfikacja bezwarunkowego posłuszeństwa autorytetom spowodowała lęk przed samodzielnym myśleniem i była i jest przyczyną braku dialogu i wielkiego oddalenia hierarchów kościelnych od zwykłego ludu Bożego.


[1] Jan Klimak, „Drabina raju”, wyd. Marek Derewiecki, tł. W. Polanowski.

Kariera cierpiętnictwa w chrześcijaństwie – Tomasz a Kempis

Dzieło „O naśladowaniu Chrystusa” przypisywane Tomaszowi a Kempis jest jednym z najbardziej dojmujących świadectw kariery cierpiętnictwa w chrześcijaństwie. Cierpiętnictwem nazywam tu postawę wobec świata i Boga, charakteryzującą się traktowaniem cierpienia jako królewskiej drogi do zbawienia, potępieniem radości i przyjemności, zanegowaniem wartości człowieka oraz świata doczesnego, skrajnym odsunięciem się od ludzi i spraw „tego świata”.

 

Tomasz w dziele swoim wielokrotnie przywołuje cytaty biblijne, interpretując je w sobie właściwy sposób. Biblia odbiła się w umyśle Tomasza, który zinterpretował ją całą swoją osobowością. Na jego interpretacji ciąży piętno jego umysłowości i psychiki. Cóż to była za osobowość? Z lektury jego dzieła wyłania się postać zalękniona i  pełna kompleksów. Tomasz drży ze strachu zarówno przed Bogiem, jak i przed niepowodzeniem życiowym. Stara się zatem zadowolić groźnego oskarżycielskiego Boga, którego tak naprawdę nigdy nie będzie mógł do końca usatysfakcjonować. Jest to dla niego źródłem frustracji i poczucia nieusuwalnej winy. Lęk przed życiową porażką każe mu usunąć się na bok, unikać kontaktu z ludźmi, a zamiast tego szukać samotności i kontaktu z aniołami, ewentualnie z ludźmi doskonałymi. Niedoskonałość odstręcza Tomasza. Nie jest w stanie pogodzić się ze swoimi słabościami. Nie może też wybaczyć ich bliźnim.

 

Tomasz jest człowiekiem cierpiącym i z tego cierpienia czyniącym cnotę, powód do dumy. Zdolność wytrzymywania wielu cierpień uznaje za godną podziwu i naśladowania.

Czuje się uwikłany w pętlę niekończących się cierpień, zniewolony. Ponieważ swą tragiczną sytuację życiową postrzega jako beznadziejną, niemożliwą do uzdrowienia, całą swą nadzieję umieszcza w świecie wieczności, w którym króluje groźny i czyhający na jego błędy Bóg. Bóg ten niekiedy daje mu odczuć głęboką satysfakcję i napełnia go duchową radością, na którą Tomasz musi zasłużyć cierpieniami, pogardą wobec świata i deprecjonowaniem siebie samego. Tomasz potępia radość i zadowolenie z życia, uważając je za przeszkody na drodze do Boga. W ten sposób podkreśla słuszność wybranej przez siebie drogi cierpiętnictwa.

 

Ta jego osobowość o skłonnościach masochistycznych wpłynęła istotnie na jego chętnie czytane dzieło. Wielu ludzi inspirowało się zaleceniami Tomasza. Święci, tacy jak np. św. Faustyna, powtarzali niemal dosłownie jego nauki. To bezrefleksyjne naśladowanie Tomasza pociągnęło niestety chrześcijaństwo w otchłań negatywizmu, sprawiło, że do dziś wielu ludzi niesłusznie kojarzy naszą religię z potępieniem, smutkiem, winą i cierpieniem zamiast z wyzwoleniem, zbawieniem i miłością. Postaram się tutaj przedstawić argumenty za tym, że racje Tomasza, choć uzasadnione z perspektywy jego osobowości, mogą być racjami nie w pełni zgodnymi z chrześcijaństwem. Powinniśmy raczej czytać Naśladowanie jako szczere wyznanie zgnębionego i uwikłanego człowieka, któremu należy się współczucie, a nie jako wykładnię wiary chrześcijańskiej.

 

Cierpienie – królewską drogą do zbawienia

 

Tomasz podkreśla związek między cierpieniem a zbawieniem. Życie wieczne jest zapłatą za cierpienie.

 

Cz I R XXXV

„Wszystko masz znosić chętnie dla miłości Boga – i trudy, i bóle, i pokusy, i udręki, niepokoje, niedostatki, choroby, krzywdy, obmowy, zarzuty, poniżenia, upomnienia, kary, lekceważenie.

Wszystko to umacnia dzielność, wszystko to czyni cię żołnierzem Chrystusa, wszystko to splata dla ciebie wieniec zbawienia. Ja ci dam zapłatę wieczną w zamian za trud krótkotrwały i bezgraniczną chwałę za boleść przemijającą”.

 

„…wszystkie niepokoje życia są niczym wobec przyszłej chwały, na jaką musimy zasłużyć”.

 

Cierpienie jest zasługą w oczach Boga, splata dla nas wieniec zbawienia. Tomasz nie widzi zatem sensu w przeciwstawianiu się cierpieniu, w usuwaniu go. Wysiłki takie uznaje za nieskuteczne, a zatem bezcelowe. Namawia nas na pogodzenie się z nieuchronnymi cierpieniami. Zachęca, aby z nich się cieszyć, ponieważ przybliżają nas do zbawienia. Jak by wyglądało nasze społeczeństwo zdominowane przez fanów Tomasza? Dla chwały wiecznej chorzy umieraliby nieleczeni, smutni popadaliby w depresję, głodujący gniliby na ulicach Kalkuty, niesprawiedliwie oskarżani cierpieliby w  więzieniu. Co by było, gdyby społeczności nie przeciwstawiały się cierpieniu? Wyginęłyby zapewne, osiągnąwszy po śmierci życie wieczne. Czy o to chodziło Jezusowi? Czy przechodził obojętnie wobec cierpiących? Wiemy dobrze, że ogromna część Jego działalności polegała na usuwaniu wszelakich cierpień z życia ludzkiego. Gdyby myślał, że cierpienie zbawia, nie uzdrawiałby i nie wskrzeszał z martwych. Nie ochroniłby też kobiety cudzołożnej, ale kazałby ją ukamienować dla jej zbawienia.

 

Tomasz uważa, że cierpienie jest zasługą w oczach Boga. Dlaczego nasze cierpienie miałoby przekonać Boga do zbawienia nas? Można się z tym zgodzić tylko w tym sensie, że Bóg widząc nasze cierpienie współczuje nam i chce nam pomóc. Chce nas od cierpienia uwolnić, zbawić nas od zła wszelkiego.

 

Według Tomasza, na zbawienie musimy zasłużyć. Św. Paweł mówił o łasce darmowej, otrzymywanej nie ze względu na zasługi, ale przez wiarę. Widać tu sprzeczność zasadniczą z teologią chrześcijańską.

 

Cz I R XXII

„Któż ma się tu najlepiej? Tylko ten, kto potrafi cierpieć dla Boga”.

 

Tomasz sugeruje, że cierpienie to dar dla Boga, że Bóg cieszy się z tego daru, że uważa nasze cierpienie za wartość i pragnie go. Bóg pragnący naszego cierpienia. Czy jest to Bóg, o którym mówił Jezus i św. Paweł? Bóg chce naszego zbawienia, które polegać ma na takiej przemianie, która usuwa ból i łzy z naszego doświadczenia. Bogu do niczego nasze cierpienie nie jest potrzebne. Przeciwnie, współczuje nam i dlatego posłał swego Syna, aby nas ze zła wybawił.

 

Tomasz sugeruje, że musimy ofiarowywać Bogu dary w postaci cierpienia, tak jak kiedyś Żydzi w postaci zwierząt. Tymczasem przełomowość chrześcijaństwa polega na odkryciu, że Bóg nie chce ofiar, czy to ze zwierząt, czy to z cierpienia, ale chce miłości w sercach ludzi. Miłość to dar nasz dla Boga największy, nie cierpienie.

 

Cz I R XXI

„Módl się pokornie, aby Pan dał ci prawdziwy żal ducha, i powtarzaj za Prorokiem: Nakarm mnie, Panie, chlebem płaczu i napój łzami obficie.”

 

Widzimy tu specyfikę interpretacji Biblii przez Tomasza, który powołuje się na Psalm 80. Ten fragment należy interpretować akurat odwrotnie niż Tomasz. Psalmista wcale nie prosi o łzy. Przeciwnie: błaga Boga o pomoc, o odjęcie łez, nie dołożenie ich:

 

„Wzbudź swą potęgę i przyjdź nam na pomoc!

O Boże, odnów nas i okaż swe pogodne oblicze, abyśmy doznali zbawienia.

Panie, Boże Zastępów, jak długo gniewać się będziesz, choć lud twój się  modli?

Nakarmiłeś go chlebem płaczu i obficie napoiłeś go łzami”.

 

Cz II R I

„Jeśli nie chcesz doświadczać cierpienia, w jaki sposób chcesz zostać przyjacielem Chrystusa? Przeżywaj ból z Chrystusem i dla Chrystusa, jeśli chcesz wejść do Jego Królestwa”.

 

Tomasz podaje tu odnośnik do 2 Tm 2,12:

„Jeżeliśmy bowiem z Nim współumarli, wespół z Nim i żyć będziemy. Jeśli trwamy w cierpliwości, wespół z Nim też królować będziemy. Jeśli się będziemy Go zapierali, to i On nas się zaprze. Jeśli my odmawiamy wierności, On wiary dochowuje, bo nie może się zaprzeć samego siebie”.

 

Św. Paweł mówi tutaj o tym, że mamy iść w ślady Jezusa w tym sensie, że los każdego człowieka jest powtórzeniem losu Jezusa. Zatem umieramy, podobnie jak Jezus i żyć będziemy, podobnie jak Jezus. Mówi Paweł o cierpliwości, nie zaś o cierpieniu. Pawłowi chodzi o wierność, abyśmy przyznawali się do Jezusa, nie tracili zbawczej wiary. Tomasz jednak w niepojęty sposób z tego fragmentu wyprowadził twierdzenie o konieczności cierpienia dla zbawienia.

 

Cz II R XI

„Wielu ma dzisiaj Jezus tych, co kochają Królestwo niebieskie, ale mało takich, którzy dźwigaliby Jego krzyż. Wielu ma spragnionych Jego pocieszenia, lecz mało pragnących dzielić z Nim ból. Wielu znajdzie przyjaciół do stołu, ale mało do postu.

 

Wszyscy chcą z Nim się cieszyć, ale mało pragnie dla Niego i z Nim cierpieć. Wielu idzie za Jezusem do momentu łamania chleba, lecz niewielu aż do wychylenia kielicha męki. Wielu podziwia Jego cuda, mało postępuje za hańbą krzyża”.

 

Tomasz czyni zarzut z tego, że ludzie oczekują od religii pocieszenia i radości. Tymczasem właśnie taka jest największa rola religii: dawać ludziom szczęście mimo indywidualnego nieuniknionego cierpienia, dawać nadzieję tym, którzy ją stracili, dawać radość i wewnętrzne pocieszenie. Czyż Duch Święty nie jest Pocieszycielem? Ta rola pocieszycielska religii została zagubiona we współczesnych społeczeństwach Zachodu, które pocieszają się teraz konsumpcją, przeżyciami ekstremalnymi, podróżami, narkotykami i akloholem. Są to pocieszyciele tymczasowi i nie umieją pocieszyć w obliczu śmierci. Tomasz przyczynił się do tego, że ludzie uciekają od religii, spodziewając się w niej spotęgowania cierpień, a nie pocieszenia.

 

 

Co do kielicha męki, to Tomaszowi chodzi o fragment Ewangelii Mateusza 20, 20:

„Wtedy podeszła do Niego matka synów Zebedeusza ze swoimi synami i oddając Mu pokłon o coś Go prosiła. On ją zapytał: „Czego pragniesz?” Rzekła Mu: „Powiedz, żeby ci dwaj moi synowie zasiedli w Twoim królestwie jeden po prawej, drugi po lewej Twej stronie”. Odpowiadając Jezus rzekł: „Nie wiecie, o co prosicie. Czy możecie pić kielich, z którego ja mam pić?”. Odpowiedzieli Mu: „Możemy”. On rzekł do nich: „Kielich mój pić będziecie. Nie do mnie jednak należy dać miejsce po mojej prawej i lewej, ale dostanie się ono tym, dla których Ojciec je przygotował”.

 

Królestwo Jezusa nie jest królestwem z tego świata, które daje przywileje i honory. Jest to królestwo, władanie którym przysparza cierpienia, jest trudne i wymaga poświęceń. Jezus mówi uczniom, że nawet picie kielicha, czyli współcierpienie z Jezusem nie wysłuży im miejsc w Królestwie. Miejsca w Królestwie przygotowuje kochający Ojciec, dla którego zasługi nic nie znaczą, bo łaska dana jest darmo i każde dziecko Boże jest oczekiwane z niecierpliwością.

 

Uczniowie zdają się tutaj wiedzieć, co oznacza kielich, który ma pić Jezus. Tymczasem po Jego ujęciu i egzekucji byli zdezorientowani i zawiedzeni. Nie zdawali sobie bowiem sprawy, co to jest kielich. Jak zatem wcześniej mogli chcieć go pić? Stawia to pod znakiem zapytania autentyczność historyczną tego tekstu. Wygląda, że został zredagowany już po tym, jak Jezus umarł i zaczęto interpretować jego śmierć.

 

Cz II R XII

„Kto bez sprzeciwu słucha nakazu krzyża, ten nie boi się, że usłyszy słowa potępienia. Gdy Pan przybędzie nas sądzić, na niebie pojawi się znak krzyża. Dlatego słudzy krzyża, ci, którzy w ciągu życia upodabniają się do Ukrzyżowanego, zbliżą się do Chrystusa Sędziego z wielką ufnością”.

 

Tomasz powołuje się tu na Rz 8, 29: „Albowiem tych, których od wieków poznał, tych też przeznaczył na to, by stali się na wzór obrazu Jego Syna, aby On był pierworodnym między wielu braćmi”. Paweł nic nie mówi o podobieństwie do ukrzyżowanego, co sugeruje mękę, ale o podobieństwie do Syna, nigdzie nie wspominając, że to podobieństwo przejawia się w cierpieniu. Przeciwnie, znając teologię Pawła, można wnioskować, że to podobieństwo w chwale, w miłości, w przebaczającej i współczującej postawie wobec świata.

 

Tomasz powołuje się też na 1Kor 1, 18: „Nauka bowiem krzyża głupstwem jest dla tych, co idą na zatracenie, mocą Bożą zaś dla tych, którzy dostępujemy zbawienia”. Pawłowi chodzi o to, że paradoksalnie krzyż jest znakiem siły, a nie słabości. Krzyż interpretuje nie jako cierpienie, ale jako przemianę, jako nawrócenie, jako wejście do świata Bożego: „Co jest słabe u Boga, przewyższa mocą ludzi”. Paradoksalnie krzyż, znak klęski, to znak zbawienia dla nas.

 

Tomasz  przywołuje też Mt 16, 24: „Jeśli kto chce pójść za Mną, niech się zaprze samego siebie, niech weźmie krzyż swój i niech mnie naśladuje. Bo kto chce zachować swoje życie, straci je, a kto straci swe życie z mego powodu, znajdzie je. Cóż bowiem za korzyść odniesie człowiek, choćby cały świat zyskał, a na swej duszy szkodę poniósł? Albo co da człowiek w zamian za swoją duszę?”

 

Możliwa interpretacja krzyża to dobrowolne zejście Chrystusa do ziemskiej rzeczywistości w celu pokazania ludziom Boga, pomagania ludziom w wyzwoleniu się od zła i wejściu do Królestwa. Krzyż jako śmierć  to droga i miejsce przemienienia. Natura ludzka po śmierci staje się boska, na wzór natury Chrystusa, pierworodnego wśród Synów Bożych. Wziąć swój krzyż to zaakceptować swoją śmierć fizyczną. Zaprzeć się samego siebie to poddać siebie i swe przekonania w wątpliwość, przestać wiedzieć cokolwiek, bezgranicznie powierzyć się Bogu, wskoczyć z ufnością w wieczność. Poddać się Bogu. Stracić swe dotychczasowe życie, aby dzięki Jezusowi znaleźć inne życie, tkwiące w głębi, ukryte.

 

Cz II R XII

„Nawet Pan Nasz, Jezus Chrystus, jak mówi, póki żył, nie miał jednej godziny bez bólu. Czyż nie potrzeba było, aby Chrystus cierpiał i tak wszedł do chwały swojej? Więc jakim prawem ty szukasz innej drogi, nie tej królewskiej, jaką jest droga krzyża świętego?

Całe życie Chrystusa to krzyż i męka, a ty dla siebie szukasz wytchnienia i radości? Mylisz się sądząc, że szukasz czego innego niż cierpienia, bo całe to śmiertelne życie pełne jest nieszczęść i poznaczone krzyżami. A im kto wyżej stoi na stopniach doskonałości, tym cięższe nieraz znajduje krzyże, bo miłość pomnaża mękę wygnania”.

 

Pomysł Tomasza, że Jezus nie miał ani godziny bez bólu nie ma oparcia w Ewangelii. Naśladowanie polegające na cierpieniu nie ma więc racji bytu.

To prawda, że życie pełne jest cierpień, ale przecież to nie znaczy, że nie mamy szukać wytchnienia i radości. Czyż Hiob nie błagał o uzdrowienie i odmianę swego losu? Czyż nie wyrzucał Bogu, że zostawił go w nieszczęściu? Czy Bóg chce, abyśmy szukając cierpień dokładali sobie nieszczęść do tej już bogatej puli, którą każdy znosi na tym świecie?

 

Ci, którzy bardzo cierpią mogą się według Tomasza uważać za doskonalszych. Jak jednak wielkość znoszonego cierpienia przekłada się na doskonałość? Przecież gdyby to była prawda, to miliony ludzi cierpiących w życiu bardziej niż Jezus, musielibyśmy uznać za doskonalszych od Niego!

 

 

Cz II R XII

„Kto dobrowolnie podda się swemu krzyżowi, cały jego ciężar przemienia mu się w ufność Bożej miłości. A im więcej ciało omdlewa od cierpienia, tym bardziej dusza przez łaskę wewnętrzną się umacnia. Zdarza się, że człowiek zdobywa taką siłę wewnętrzną w cierpieniu i trudzie, że pragnąc miłośnie uczestniczyć w krzyżu Chrystusa, nie chce już nawet żyć bez bólu i cierpienia, bo wierzy, że Bóg przyjmie go tym łaskawiej, im więcej on dla Niego potrafi przecierpieć”.

 

Tymczasem z własnego doświadczenia wiem, że im bardziej ciało moje cierpi, tym mniej we mnie duszy i Boga. Tak koncentruję się na ciele, że duchowe sprawy oddalają się i stają sie nierealne. To samo uczucie miałam czytając opowiadania kołymskie Warłama Szałamowa. Tam cierpienie osiągnęło szczyty, jakich Tomasz nie mógł sobie wyobrazić. Gdzie tam miejsce na duszę, na Boga? Tam, gdzie myśli się tylko o fizycznym przetrwaniu, w skrajnych warunkach, dusza się gubi, a droga do Boga jest luksusową fanaberią.

 

Przeczytajmy, co pisał Warłam Szałamow, człowiek doświadczony skrajnym i długotrwałym cierpieniem w sowieckim łagrze na Kołymie:

 

„Co widziałem i zrozumiałem w obozie:

 

Wyjątkową kruchość ludzkiej kultury, cywilizacji. Człowiek staje się zwierzęciem po trzech tygodniach – ciężkiej pracy, głodu, chłodu i bicia.

 

Główny środek deprawacji duszy ludzkiej – zimno.

 

Zrozumiałem, że człowiek najdłużej zachowuje poczucie gniewu. Mięsa na głodnym człowieku starcza tylko na gniew – do reszty odnosi się obojętnie.

 

Zobaczyłem, że jedyna grupa ludzi, która zachowała chociaż odrobinę człowieczeństwa, to duchowni – sekciarze – prawie wszyscy i większa część popów.

 

Zrozumiałem, że można żyć gniewem.

Zrozumiałem, że można żyć obojętnością.

Zrozumiałem, dlaczego człowiek żyje nie nadzieją – nadziei żadnej nie ma, nie wolą – jakaż tam wola, lecz instynktem, instynktem samozachowawczym – tym samym prawem, co drzewo, kamień, zwierzę.

 

Jestem przekonany, że obóz – w całości – to negatywna szkoła, nawet godziny nie powinno się w nim spędzić – to godzina deprawacji. Nikomu nigdy niczego pozytywnego obóz nie dał i nie mógł dać. Na wszystkich – więźniów i cywilów – obóz działa deprawująco”.

 

Czy zatem Tomasz byłby szczęśliwy w takim miejscu kaźni i nieustannego cierpienia? Czy uwzniośliłoby go takie doświadczenie, czy zaledwie z trudem ocaliłby resztki człowieczeństwa, jak inni duchowni? Religia jako pocieszycielka potrafi zdziałać cuda. Tomasz jednak obstaje za religią gnębiącą. Zgodnie z jego światopoglądem ilość cierpienia na Kołymie miałaby fantastyczny skutek zbawienny dla wielu ludzi.

 

 

Cz II R XII

„Pij chciwie z kielicha Pana, jeśli pragniesz być z Nim w przyjaźni i mieć cząstkę z Nim wspólną”

 

„Nastaw się na cierpliwe znoszenie cierpień i pomyśl sobie, że one same są największą radością, bo wszystkie udręki życia nie są godne przyszłej chwały, a trzeba na nią zasłużyć, choćbyś miał znieść je wszystkie sam jeden”.

 

Tomasz powołuje się tu na Rz 8, 18: „Sądzę bowiem, że cierpień teraźniejszych nie można stawiać na równi z chwałą, która ma się w nas objawić. Bo stworzenie z upragnieniem oczekuje objawienia się synów Bożych. Stworzenie bowiem zostało poddane marności – nie z własnej chęci, ale ze względu na tego, który je poddał – w nadziei, że również i ono zostanie wyzwolone z niewoli zepsucia, by uczestniczyć w wolności i chwale dzieci Bożych. Wiemy przecież, że całe stworzenie aż dotąd jęczy i wzdycha w bólach rodzenia”.

 

Paweł mówi, że owszem, całe stworzenie cierpi i jest to tragiczne. Trzeba to jednak znosić, bo wyzwolenie już blisko. To, co cierpimy nijak się ma do wielkości naszego szczęścia w wieczności. Nigdzie jednak Paweł nie mówi, że cierpienia są radością. A tym bardziej nie mówi, że na radość zasługujemy cierpieniem.

 

Cz II R XII

„Gdy dojdziesz do tego, że cierpienie stanie ci się miłe i zasmakujesz w nim dla miłości Chrystusa, bądź pewny, że jesteś na dobrej drodze, że znalazłeś raj na ziemi”.

 

Czy Auschwitz lub obóz na Kołymie to raj na ziemi? Czy może odczuwali ten raj tylko ci więźniowie, którzy „zasmakowali w cierpieniu”? Dla pozostałych było to niewątpliwie piekło. Piekło staje się rajem, a raczej może się nim stawać dla doskonałych wybrańców, którzy piją chciwie z kielicha Chrystusa, który zdaje się niewyczerpany.

 

Cz II R XII

„Do czego tu jesteś? Jeśli zrozumiesz, że do cierpienia i śmierci, od razu staniesz się lepszy i znajdziesz pokój ducha”.

 

Tomasz znajduje pocieszenie i pokój ducha w marzeniach o cierpieniu i  śmierci. Myśli sobie, że jeśli nie może pozbyć się cierpienia, to będzie się nim szczycił, przynajmniej polepszy to jego samoocenę.

 

Cz II R XII

„Nic nie jest milsze Bogu i nic dla ciebie bardziej zbawienne na świecie niż chętne znoszenie cierpienia dla Chrystusa. A nawet gdybyś mógł wybrać, powinieneś pragnąć raczej cierpieć dla Chrystusa niż cieszyć się i radować, bo przez to upodobnisz się bardziej do Niego i do wszystkich Jego świętych. Nasze zasługi i doskonałość nie zależą od szczęścia i radości, ale raczej od umiejętności przyjmowania ciężarów i nieszczęść.

Gdyby była jaka lepsza i skuteczniejsza droga dla człowieka niż cierpienie, Chrystus ukazałby nam ją słowem lub przykładem. A przecież idących za nim uczniów i wszystkich, którzy chcieli postępować za nim, wyraźnie zachęca do niesienia krzyża”.

 

Niespodzianką dla Tomasza będzie pewnie stwierdzenie, że Jezus faktycznie inną drogę objawił: drogę miłości, współczucia i wiary. Jezus zachęca przede wszystkim, aby kochać bliźniego i kochać Boga, to są największe przykazania. Nigdzie nie mówi o przykazaniu ani zasłudze cierpienia. Objawiając Boże wybaczenie i zbawienie Jezus chce powiedzieć, abyśmy nie tkwili spętani w swoich winach, ale zawsze z ufnością zwracali się do naszego dobrego Ojca, który kocha nas bez względu na nasze zasługi, tak samo grzeszników, jak i sprawiedliwych. Jego miłość nigdy nie jest nam odjęta.

 

Tomasz jednak z uporem wraca do jednego zdania o noszeniu krzyża. Zapomina przy tym o wymowie całej reszty Ewangelii.

 

 

Cz II R XII

„Tylko przez wielkie cierpienie można wejść do Królestwa niebieskiego”.

 

Tomasz powołuje się na Dz 14, 22: „W tym mieście głosili Ewangelię, umacniając dusze swych uczniów, zachęcając do wytrwania w wierze, bo przez wiele ucisków trzeba nam wejść do Królestwa Bożego”.

 

Paweł i Barnaba zachęcali do wytrwania w wierze mimo przeciwieństw, a nie do szukania cierpień. Wytrwać, znieść cierpienie  to co innego niż specjalnie szukać cierpienia. Uciski były przeszkodą, czymś niepożądanym, niechcianym przez uczniów. Chodzi o to, aby uciski nie zachwiały naszej wiary, nie zniechęciły nas, a nie o to, żeby ją podtrzymywały. Nie szukamy ucisków, ale staramy się w nich wytrwać, jeśli już jest taka konieczność. Jeśli doznajemy ucisków to nie znaczy, że nasza wiara jest nieprawdziwa – to chcieli pokazać apostołowie. Wierzymy wbrew uciskom, które by mogły wskazywać na to, że Bóg o nas zapomniał. Paweł nie chciał, abyśmy zwątpili z powodu ucisków. To był sens jego listu.

 

 

Potępienie radości i zadowolenia z życia

 

Cz I R XXI

„Jeżeli chcesz się doskonalić, trwaj w bojaźni Bożej i  nie pragnij zbytniej swobody, lecz trzymaj zmysły w ryzach i  nie oddawaj się pustej wesołości. Wzbudź w sobie żal serdeczny, a znajdziesz prawdziwą pobożność”.

 

Tomasz zaleca postawę czujności i wyzbycia się swobody i wesołości, jakoby pustej, czyli bezwartościowej. Wartość ma za to żal. Co Tomasz ma na myśli mówiąc, że trzeba trzymać zmysły w ryzach? Nie patrzeć na rzeczy piękne? Nie jeść rzeczy smacznych? Nie słuchać muzyki? Nie dotykać ludzi? Chyba chodzi mu o to właśnie. Tylko jaki z tego pożytek?  I czy jest to realistyczne wymaganie?

 

Cz I R XXI

„Żal otwiera nas ku dobremu, co tracimy zwykle przez zobojętnienie. To dziwne, że człowiek może się tutaj tak świetnie weselić, skoro już zna i rozumie swoje wygnanie i wszystkie niebezpieczeństwa grożące duszy”.

 

Jeśli żal otwiera nas ku dobremu, to dlaczego nie cieszyć się z tego, że znalazło się dobro? W jaki sposób się to dobro przejawia, skoro bez przerwy mamy trwać w żalu?

 

A może właśnie człowiek chce się weselić dlatego, że zna swe tragiczne położenie?

 

Jak mówi Kohelet, wielki znawca marności spraw tego świata:

 

„Nuże więc! W weselu chleb twój spożywaj i w radości pij swoje wino!

Bo już ma upodobanie Bóg w twoich czynach.

Każdego czasu niech szaty twe będą białe,

olejku też niechaj na głowę twoją nie zbraknie!

Używaj życia z niewiastą, którąś ukochał,

Po wszystkie dni marnego twego życia,

Których ci Bóg użyczył pod słońcem.

Po wszystkie dni twej marności!

Bo taki jest udział twój w życiu i twoim trudzie, jaki zadajesz sobie pod słońcem”. (Koh 9, 7-9)

 

 

Czy także nie dla naszego pocieszenia i ukojenia dany nam został Chrystus i Jego dobra nowina? Dlaczego się z tego nie cieszyć? On nas uwolnił od grzechu, wybaczył nasze winy. Jeśli Mu wierzymy, nie będziemy rozpatrywali swych grzechów w nieskończoność, ale zapomnimy o nich. Człowiek z wiecznym poczuciem winy to człowiek przygnębiony, przewrażliwiony, smutny, odsunięty od ludzi, lękliwy. To człowiek neurotyczny. Nieakceptujący siebie i swych słabości, perfekcjonista załamany, jeśli widzi choćby małą skazę na tym swoim idealnym obrazie, do którego dąży. Tomasz nie ma dla siebie wyrozumiałości. Nie wierzy, że Bóg zbawia grzeszników, ludzi nieczystych, niedoskonałych. Chrześcijaństwo zachęca ludzi nie do pozostawania w cierpieniu i żalu, ale do wiary w to, że Bóg nas kocha takimi, jakimi jesteśmy. Owocem Ducha jest radość.

 

Cz I R XXI

„Przez lekkomyślność i pobłażliwość dla zła, które w nas tkwi, nie potrafimy odczuwać bólu duszy, ale często śmiejemy się głupio, kiedy powinniśmy raczej płakać. Prawdziwa wolność i prawdziwa radość jest tylko w bojaźni Bożej i w czystym sumieniu”.

 

Głupi śmiech nie jest prawdziwą radością. Tylko jeśli boimy się Boga i jesteśmy doskonali, możemy się cieszyć prawdziwie. Tak, jestem doskonały i boję się Boga, który zaraz skontroluje tą moją doskonałość. Lepiej mieć się na baczności, żeby Go nie zagniewać. Unikać wszystkiego na tym świecie. Niczego nie dotykać, nie słuchać, nie widzieć. Wszystko może skusić nas do zła. Wycofać się w siebie. Najlepiej pozbyć się ciała. Byleby czysta jak kryształ dusza zadowoliła Boga. Neurotyczna koncentracja na winie i konieczności cierpienia dla jej zmazania, żeby zadowolić groźnego Boga. Taki obraz Boga prześladuje Tomasza: Bóg kontroluje każdy nasz ruch, wskazuje nam palcem każdą skazę, grozi nam piekłem, jeśli jej nie zmażemy. A przecież Chrystus wziął na siebie nasze winy, poniósł nasze grzechy, właśnie aby nas od tej obsesji neurotycznej uwolnić, abyśmy nie bali się Boga, zaufali Mu. Bóg nie liczy naszych grzechów, nie przestaje nas kochać, kiedy grzeszymy. Jego łaska obejmuje grzeszników, którzy wierzą w Jego wspaniałomyślne przebaczenie i miłosierdzie. Koncentracja na winie i karze to zaprzeczenie chrześcijaństwa. Bóg nam przebacza. Tomasz jednak nie umie przebaczyć sobie.

 

 

Świat jako marność

 

 

Tomasz uważa, że świat zewnętrzny jest próżny, to znaczy nic niewart. Czy Jezus tak uważał? Nigdy nic takiego nie powiedział. Cały judaizm był przesiąknięty wdzięcznością dla Boga za Jego hojne dary, dar życia i korzystania z jego uroków. Jezus musiał myśleć podobnie. Jezus wiedział rzecz jasna, że świat nie jest doskonały, jest w nim zło, grzech i cierpienie. Ale ogłaszał nadejście Królestwa, które wyruguje zło z tego świata. Świat będzie przemieniony. Czy Jezus odsunął się z tego świata z powodu jego ułomności i nieczystości? Nie gardził darami Boga i nie unikał ludzi. Wszedł w ten świat, doświadczając dobra i zła, nie unikając niczego, bez lęku. Na tym ma polegać prawdziwe Jego naśladowanie. Na afirmacji życia pomimo świadomości jego ułomności i niedoskonałości. Na zaufaniu Bogu i nadziei na ostateczny Jego triumf nad złem.

 

Cz I R XX

„Cóż mógłbyś ujrzeć takiego, co trwałoby dłużej pod słońcem? Myślisz, że mógłbyś się nasycić, lecz to ci się nie uda. Gdybyś nagle ujrzał wszystko przed sobą – czyż byłoby to coś więcej niż złuda? Podnieś oczy do Boga na niebie i módl się za swoje grzechy i zaniedbania”.

 

Tomasz ciągnie myśl Koheleta o marności i nietrwałości rzeczy tego świata. Tak, to prawda, tak mówi Kohelet. Trudno się z tym nie zgodzić. Jednak Kohelet, w przeciwieństwie do Tomasza, nie gardzi tymi rzeczami. Przeciwnie, każe z nich korzystać, póki mamy taką możliwość. Kohelet widzi w świecie wiele dobra i szczęścia i prezentuje podejście „carpe diem”, bo nie wiadomo, jak długo będziemy cieszyć się życiem. Jeśli coś przemija, nie znaczy, że nie ma wartości. Smutne jest przemijanie, ale źle gardzić darami Boga. Rzeczywiście, natura ludzkich pragnień jest taka, że nie da się ich raz na zawsze zaspokoić. Trzeba to czynić regularnie: jeść, spać, uprawiać seks, pracować, odpoczywać. Dlatego Kohelet nazywa zaspokajanie pożądań i potrzeb pogonią za wiatrem. Nie da się go złapać i mieć na zawsze. W końcu czeka nas klęska. Kohelet jednak wcale nie mówi, abyśmy w takim razie szukali Boga, bo On jest źródłem wiecznego szczęścia. Kohelet tego nie wie, nie ma zdania na ten temat. Jest pesymistą i egzystencjalistą. Na pewno nie uczy, aby odrzucać dobra tego świata w celu uzyskania większych dóbr po śmierci.

 

Według Tomasza ten świat to tylko złuda. Jakież to buddyjskie, a nie chrześcijańskie. Ten świat według chrześcijan jest dziełem Boga. Czyżby miał On stworzyć złudę? Na tym twierdzeniu o złudzie opiera Tomasz swe żądanie odseparowania się od świata. Czy w nauczaniu lub życiu Jezusa jest coś, co świadczy, że uznawał On świat za złudę? Stąpał On twardo po ziemi, traktował poważnie ludzkie problemy. Mówił o Królestwie niebieskim, którego ludzie pragną i oczekują. Królestwo to nie jest z tego świata, jest naszą nadzieją na koniec bólu, łez i cierpień, a zwłaszcza śmierci. Jezus każe nam się troszczyć właśnie o Królestwo, porzucić nadmiar trosk, nie zabiegać o pieniądze, władzę, poważanie, ale tylko o Królestwo, cenną perłę, skarb. Królestwo jest wieczne i prawdziwe. Stąd niektórzy wyciągną wniosek, że życie w świecie nie jest prawdziwe i wartościowe, tak jak skarby Królestwa. Chodzi tu o uzmysłowienie sobie względności i ulotności naszego życia i świata. Droga jednak do absolutu nie wiedzie według Jezusa przez zaprzeczanie wartości świata. Musimy działać w tym świecie, który jest nam dany. To wszystko, co mamy. Widocznie świat ten jest wartościowy i sensowny i potrzebny w sposób, o którym Tomasz nie ma pojęcia. Wola Boga może dziać się na niebie jak i na ziemi, prosimy Boga o chleb powszedni, czyli zaspokojenie potrzeb ziemskich. Bycie w świecie i działanie w świecie i z ludźmi jest częścią planu Boga wobec ludzi i nie możemy się od tego wymigać. To by było tchórzostwo i wygodnictwo.

 

 

 

 

Cz I Rozdz. XXII

„Jeść, pić, czuwać, spać, odpoczywać, pracować i ciągle podlegać koniecznościom życia to przecież jedna wielka nędza i smutek dla człowieka pobożnego, który pragnąłby się wyzwolić i uwolnić od grzechu.

Wielkim obciążeniem w życiu człowieka wewnętrznego są potrzeby ciała. Dlatego to Prorok błaga gorąco, żeby był od nich wolny: wyrwij mnie, Panie z więzów moich potrzeb! Biada tym, którzy nie znają swojej nędzy! Ale jeszcze bardziej biada tym, którzy ukochali to nędzne i kruche życie!”

 

Tymczasem psalmista z Psalmu 25, wers 17, na który powołuje się Tomasz, mówi takie słowa: „Oddal uciski mego serca, wyrwij mnie z moich udręczeń!” Psalmista prosi Boga o zakończenie udręki i boleści, o przebaczenie. Nie ma tu nic o wyrywaniu z więzów potrzeb. Psalmista chce zaznawać szczęścia w życiu, odwrotnie niż Tomasz. Tomasz chce uciec  z życia, bo męczą go potrzeby ciała. Psalmista ceni sobie radość i szczęście życia, pragnie tego. Tomasz pragnie też szczęścia, ale z góry zakłada, że na tym świecie go nie osiągnie. Myśli, że jeśli go porzuci, jeśli nie będzie czuł potrzeb, w ten sposób osiągnie lepsze, prawdziwsze szczęście. Psalmista zadowala się małym ziemskim szczęściem. Dla Tomasza to za mało, ma większe ambicje. Pogardliwie odrzuca małe i ulotne radości zmysłowe. On jest przeznaczony do czegoś lepszego. Uważa, że Bóg dał te ziemskie radości tylko w celu mnożenia pokus, zwodzenia nas. Uważa Boga za wielkiego kusiciela. I kontrolera wymierzającego kary, cieszącego się z naszych cierpień.

Tomasz zapomina o tym, że to kruche i nędzne życie dał nam Bóg w jakimś celu. Może ta kruchość jest potrzebna, tak samo jak małe radości cielesne? Tomasz odrzuca dar Boga.

 

 

Cz I Rozdz. XXII

„O niemądrzy i niewiernego serca ci, co tak głęboko pogrążyli się w sprawach ziemskich, że nic nie znają prócz ciała! Nieszczęśni, jakże boleśnie w końcu odczują, jak liche i znikome było to, co ukochali.

Święci Pańscy i wszyscy prawdziwi przyjaciele Chrystusa nie szukali przyjemności ani blasków życia, ale z nadzieją i tęsknotą wzdychali do wiekuistej szczęśliwości.

Wznosili się swoim pragnieniem ku temu, co trwałe i niewidzialne, aby miłość do rzeczy widzialnych nie ściągnęła ich w dół”.

 

Chrześcijaństwo uczy, że miłość do rzeczy widzialnych ściągnęła w dół samego Boga. Sam do nas przyszedł, nie skorzystał ze sposobności, aby być na równi z Bogiem, ale zszedł do nas w dół. Z miłości. My jesteśmy tymi rzeczami widzialnymi. Jak może miłość do ludzi ściągać nas w dół? Ona nas przybliża do Boga, pociąga w górę.

 

Staje mi przed oczami denerwujący świętoszek, odwracający z lękiem i zakłopotaniem wzrok od pięknej kobiety, poszczący, zamknięty w sobie, który „wzdycha do wiekuistej szczęśliwości”, nie pamiętając, że Królestwo już jest wśród nas. Trzeba się tylko rozejrzeć. Czy naprawdę nic lepszego od wzdychania nie ma na tym świecie?

 

Czy Bóg po stworzeniu tego świata wzgardził nim, przestał o niego dbać, ponieważ uważał go za bezwartościowy? Nie. Bóg Starego Testamentu walczy ciągle o ten świat, o ludzi i całe stworzenie, żeby nie zgubić ich, żeby zjednoczyć ich na powrót ze sobą, przywrócić nam szczęście. Ten świat to wszystko, co nam dał. Troszczy się o niego. Ceni go. Chce go naprawić, udoskonalić, ale nim nie gardzi. Tak bardzo mu na nim zależy, że sam przychodzi w ciele, w ten sposób dowartościowując ciało w sposób najwyższy. Świat jest Mu drogi, cenny. Świat ma dla niego wartość. Bóg poszukuje człowieka. Bóg kocha świat. Tak też i my chcąc Go naśladować mamy świat kochać, mamy się w nim zanurzać i działać, nie odsuwać się od niego i lękliwie przed nim uciekać. Jeśli Bóg dał nam potrzeby, to po to, żebyśmy je zaspokajali. Gdyby chciał, żebyśmy uciekli od świata, to po co by go stwarzał? Świat ma sens. Życie w świecie ma sens, czasem dla nas zakryty. Ma sens, mimo że wydaje się nam czasem marnością. Czy jest marnością w oczach Boga? Nie. Jego miłość zamienia marność w wartość. Każde dziecko jest wartością w oczach kochającego rodzica, choćby nikt inny tej wartości nie dostrzegał.

 

Cz II R. X

„Uroki świata są marne i jałowe. Jedynie duchowe dobra są radosne i szlachetne, płynące z cnoty i wlane przez Boga w duszę czystą”.

 

Bóg u Tomasza jest oddzielony od świata. Bóg nie ma nic ze światem wspólnego, nie mieszka w nim. Nie przejawia się w stworzonym świecie. Radość ze słuchania muzyki czy uprawiania seksu nie ma nic wspólnego z Bogiem. Miłość i czułość do przyjaciela nie ma nic wspólnego z miłością Boga.

 

 

Cz III R I

„Czymże są rzeczy doczesne, jeśli nie złudzeniem?”

 

Może darem Boga, którym nie możemy gardzić.

 

 

Cz III R XII
„Szczęściem będzie ci porzucenie wszystkiego, co daje świat i odmowa wszystkich niskich zaspokojeń; a w zamian otrzymasz szczęście głębokie. A im bardziej odsuniesz się od radości, jakie dać mogą ci inni, tym potężniejsze szczęście odnajdziesz we mnie”.

 

Co to są niskie zaspokojenia? Biologiczne? Psychiczne? Zaspokojenie głodu, potrzeby odpoczynku, rozmowy, zabawy, seksu? Cóż Bogu z tego przychodzi, że nasze potrzeby są niezaspokojone?

 

Cz II R I

„Cóż za sens pokładać zbyt wielką nadzieję w kruchym śmiertelnym człowieku, nawet gdyby ci był pomocny i bliski, bo gdy nagle odwróci się od ciebie i zdradzi, wielkim smutkiem za to zapłacisz. Ci, którzy dzisiaj są z tobą, jutro mogą wystąpić przeciw tobie, bo ludzie obracają się jako wiew wiatru”.

 

Tomasz mało miał zaufania do ludzi. Nie lubił najmniejszego ryzyka w życiu. Darząc kogoś uczuciem i przyjaźnią trzeba zaryzykować, że utrata tego uczucia może zaboleć.  Nie można nie cenić przyjaźni tylko dlatego, że jest szansa, że się ona skończy. Jest też szansa, że przetrwa całe życie. Tomasz nie ceni przyjaźni. On chce się kolegować z samym Bogiem tylko, wszystkie inne przyjaźnie z ludźmi odrzuca.

 

Cz II R I

„Nic tak nie plami i nie oplątuje serca ludzkiego, jak niedobra miłość ziemska. Jeśli odejdziesz od zewnętrznych radości, będziesz mógł myśleć o rzeczach Bożych i cieszyć się szczęściem wewnętrznym”.

 

Na dowód tego przytacza Tomasz wers 3 Psalmu 77:

 

Wersja z Biblii Tysiąclecia:

„Szukam Pana w dzień mojej niedoli.

Moja ręka w nocy niestrudzenie się wyciąga,

Moja dusza odmawia przyjęcia pociechy”.

 

Wersja w tłum. Cz. Miłosza:

„W dzień mojego utrapienia szukam Boga,

Ręka moja w nocy wyciągać się nie przestaje

I dusza moja niepocieszona”

 

Widać, że Tomasz znał wersję, gdzie nieszczęśliwy człowiek odmawia przyjęcia pociechy. Tym się Tomasz zainspirował, ignorując wymowę całego tekstu, który jest błaganiem Boga o pomoc i hymnem na cześć Jego mocy.

 

Co Tomasz uważa za „niedobrą miłość ziemską”? Tego niestety nam nie tłumaczy. Czy to miłość do żony, do dzieci, do przyjaciół, do rodziców? Czy taka miłość może splamić i oplątać serce? A może ma na myśli toksyczną miłość? Wtedy byłby prekursorem współczesnej psychologii! Niestety, nie jest jasne, jaka to miłość jest niedobra dla Tomasza.

 

Cz II R. V

„Uważaj za marność pociechę, która pochodzi od ludzi. Dusza miłująca Boga nie ceni tego, co mniejsze od Boga”.

 

Tomasza nieufność do ludzi może mieć źródła w jakichś trudnych życiowych doświadczeniach. Może był zdradzony, niekochany, upokarzany? Zdaje się, że niewiele dobrego spotkało go od ludzi. Zawiódł się na nich. Przeżył wielkie rozczarowanie.

 

Bóg właśnie przemawia do nas w uniżeniu poprzez swoje dzieła, stworzenie, przez ludzi, naturę. Bóg ceni to, co stworzył, ale Tomasz ma to całe stworzenie w pogardzie. Dla niego liczy się tylko to, co najlepsze: Bóg. Niczym zawiedzione dziecko, Tomek mówi: „Nie chcecie się ze mną bawić, no to dobra, ja mam coś lepszego, czego wy nigdy mieć nie będziecie. Nie jesteście mi do niczego potrzebni, wy beznadziejni ludzie. Ze mną się bawi sam Bóg”.

 

Cz III R V

„Miłość pragnie wznosić się wysoko, a nie grzęznąć w niskich popędach. Miłość pragnie być wolna i obca wszelkiej czułostkowości, aby nic nie przeszkadzało jej wewnętrznemu spojrzeniu, aby żadne przemijające szczęście nie uwikłało jej w drodze i nie zepchnęło w nieszczęście”.

 

Zagrożenie ze strony miłości czułostkowej. Niskie popędy to zdaje się seks? Czy miłość grzęźnie w seksie i czułości? Chyba jest odwrotnie. Czuła miłość fizyczna potęguje miłość w związku. Rozkosz seksu daje nam niejakie pojęcie o duchowych rozkoszach miłości Boga. No ale skąd miał to wiedzieć Tomasz?

 

CZ III R X

„Ci, którzy dla Twojej miłości wyrzekną się miłości ziemskiej, odnajdą dogłębną pociechę Ducha Świętego”

 

Znowu mamy to Boga, który potrzebuje naszych wyrzeczeń i w zamian ofiarowuje nam pociechę. Czyli Duch Święty pociesza tylko celibatariuszy i tych, którym brak przyjaciół?

 

Człowiek jako proch i nędza. Beznadziejne uwikłanie w grzech.

 

Cz III R IV

„Nauczę cię – mówi Prawda – co jest słuszne i dobre w moich oczach. Uprzytomnij sobie swoje winy z wstrętem i żalem i nigdy nie dopuść myśli, że jesteś kimś przez to, co zdarza ci się uczynić dobrego. W istocie jesteś grzeszny, podległy namiętnościom i uwikłany w sobie.

Sam z siebie nie osiągasz niczego, od razu się chwiejesz, od razu upadasz, od razu wpadasz w rozterkę, od razu rezygnujesz. Nie ma w tobie nic, czym mógłbyś się chlubić, jest natomiast wiele tego, co czyni cię nędznikiem, bo jesteś słabszy niż sam o sobie mniemasz”.

 

Tomasz czuje konieczność utrzymywania negatywnego obrazu własnej osoby. Jest boleśnie świadomy swojej słabości. Czuje się beznadziejnie uwikłany w nieskończoną pętlę wysiłków, ostatecznie i tak prowadzących do porażki.

 

Cz III R VIII

„Będę mówił do Pana, choć jestem proch i popiół. Gdybym myślał o sobie lepiej, Ty sam wystąp przeciwko mnie, moje winy wydadzą świadectwo prawdy, nie potrafię im zaprzeczyć.

Jeśli zaś się ukorzę, jeśli przyznam, że jestem niczym, i wyrzeknę się dobrego mniemania o sobie, i tak jak jestem, uczynię się prochem, łaska Twoja będzie mi życzliwa, bliska sercu Twoja jasność, wszelkie choćby najmniejsze zarozumialstwo utonie w otchłani mojej nicości i zginie na wieki”.

 

Bóg jest dla Tomasza dominującym tyranem, który chce poniżać swoje stworzenia. Jest łaskawy tylko pod warunkiem, że człowiek będzie się przed Nim poniżał.

 

 

Cz I Rozdz. XXI

„A im jaśniej siebie widzi, tym bardziej cierpi. Powodem tego słusznego bólu i dogłębnego żalu są nasze wady i winy, leżymy oplątani nimi tak, że trudno nam już dostrzec sprawy nieba”.

 

Spirala nieskończonych cierpień. Tu akurat Tomasz ma rację: jeśli tak będziemy rozpaczać i się dręczyć winą, nigdy nie ujrzymy Boga. Tylko ten, kto ufa przebaczającej wszystko miłości Boga, zdoła Go ujrzeć. Leżąc i jęcząc nad swoją marnością tylko pogrążamy się w otchłani zła. To nie grzech nas zniewala i powala, ale brak jego akceptacji, brak wiary w to, że jest on przebaczony. Tomasz każe nam się pogrążać w bólu, nie widzi drogi wyjścia. Jest zamknięty na przebaczenie, tkwi w sztywnym lęku przed karą. Samopotępienie, nieustanne koncentrowanie się na winie, lęku i grzechu prowadzi do chorób psychicznych.

 

No tak, leżenie i jęczenie nie wyprowadzą nas ze zniewolenia grzechem. Tylko wiara to potrafi. Tylko wiara polegająca na bezgranicznym zaufaniu Bożej miłości, która nas całkowicie akceptuje.

 

CZ III R XIV

„Grzmią nade mną Twoje wyroki, Panie, aż moje kości drżą ze strachu i lęka się we mnie bardzo dusza. Stoję struchlały i myślę, że nawet niebiosa nie są w Twoich oczach bez skazy”.

 

Bóg postrzegany jako zatwardziały sędzia ferujący straszliwe wyroki. Nieprzebaczający. Niebiosa nie są w stanie zadowolić wymagającego Boga. Bóg wzbudza lęk, nie miłość.

 

Wizja alternatywna naśladowania Chrystusa

 

Na tym właśnie polega nasz los, żebyśmy żyli zanurzeni w tej doczesnej, nietrwałej i niedoskonałej rzeczywistości. Mimo, że mamy ochotę od niej uciec, by pogrążyć się w słodkiej kontemplacji Boga. To właśnie ten krzyż, który mamy nieść.

 

Iść śladami Jezusa to właśnie znosić to życie wraz z jego nieodłącznym cierpieniem, ale też radością i szczęściem. Ucieczka z tego świata nie jest naśladowaniem Chrystusa. Uciekniemy z niego tak czy inaczej przez śmierć. Wcześniej nie ma sensu próbować tego dokonać. Tego uczy Jezus: weź swój krzyż, czyli zaakceptuj to, co masz, czym jesteś, czym jesteś otoczony i żyj w tym. Zaakceptuj ten świat, w którym i Jemu przyszło żyć. Jezus nie uciekał od rzeczywistości, On jej stawiał czoła, uczestniczył w niej. Nie odwracał bez przewry oczu w stronę nieba. Odłączał się, aby znaleźć wytchnienie, pokój i Bożą radość. Odchodził w miejsce samotne, aby nabrać sił w modlitwie. Tak i my mamy postępować za Jego przykładem.

 

Na koniec zacytuję dwóch polskich poetów.

 

„Bo kto ziemi nie dotknął ni razu…” – dotykać ziemi, żyć prawdziwie, zanurzyć się w danej nam rzeczywistości – to warunek naszej Paschy, naszego przejścia w wieczność.

 

Norwid pisze tak: „Kto, nie kochając nic, rozumie, że przez to samo kocha Boga – ten musi zarazem utrzymywać, że obojętność jest religią. Pogardzać wszystkim prócz Boga, jest to zarazem w pewnym względzie i Jego samego mieć w pogardzie”.

 

Wiele wysiłku potrzeba teraz, aby odwrócić skutki wielowiekowego myślenia o chrześcijaństwie w kategoriach cierpienia, winy i lęku. Mam nadzieję, że obraz ten ulegnie transformacji i ukaże nam prawdziwe Oblicze Boga bezgranicznej przebaczającej miłości.

Kto to jest teolog?

W tygodniku „Przegląd” (nr 14, 9 kwietnia 2012 r.) ukazał się artykuł Tadeusza Bartosia zatytułowany „Bezradność teologów”. Teza artykułu jest mocna: „Teologia nie ma wpływu na rzeczywistość kościelną. Staje się czymś jałowym i zbędnym”. Skąd taki wniosek? T. Bartoś uważa, że obecnie nastąpiło wygaszenie soborowego entuzjazmu. Bo Sobór Watykański II „był nowoczesnym spojrzeniem na historię Kościoła, teologii, na rozwój dogmatów; dostrzeżeniem, że nie zawsze było tak, jak jest dzisiaj. Kościół nie chciał być już dłużej zamknięty na świat, chciał otworzyć się na to, co nowe. A była to także olbrzymia ilość wiedzy historycznej, która zmieniała obraz rozwoju chrześcijaństwa, zmieniała sposób rozumienia tego, kim był Jezus, jaki sens mają dogmaty, tradycja”. Soborowy entuzjazm wygasiły arbitralne restrykcyjne posunięcia Watykanu: upomnienia dla teologów, nakazy milczenia, usuwanie ich z urzędu, system donosów.

Ogólna sytuacja w teologii ma wpływ na sytuację w polskiej teologii. Zdaniem T. Bartosia polscy teolodzy zajmują się kwestiami mało istotnymi, nie wnoszą nic interesującego czy porywającego, o nic im nie chodzi, jest im wszystko jedno. Na dodatek żyją w strachu przed przełożonymi, o czym świadczy chociażby to, że dla „Tygodnika Powszechnego” z okazji zjazdu teologów „mówili o fatalnym stanie polskiej teologii tylko anonimowo, bojąc się biskupich represji”. To prawda, wypowiedzi anonimowe tam się pojawiają (T. Bartoś ma zapewne na myśli tekst Tomasza Ponikły „Drugi obieg”), ale oprócz nich są wypowiedzi teologów wymienionych z imienia i nazwiska, w tym piszącego ten tekst. To charakterystyczne uogólnienie T. Bartosia może jednak świadczyć o tym, jak w istocie rozumie on to, kto jest teologiem: to ten, kto zatrudniony jest na wydziale teologicznym. Zdaje się zapominać o przekonaniu współczesnej teologii, że każdy, kto zastanawia się nad swoją wiarą, jest teologiem. Przekonanie to wywodzi się z okresu patrystycznego. Jak pisał Ewagriusz z Pontu: „Jeżeli jesteś teologiem, będziesz prawdziwie się modlił, a jeśli prawdziwie się modlisz, jesteś teologiem”. Benedykt XVI z kolei przypomniał uczestnikom sesji plenarnej Międzynarodowej Komisji Teologicznej: „Jak twierdzili Ojcowie Kościoła, każdy, kto kocha Boga, pragnie stać się, w pewnym sensie, teologiem – tym, kto rozmawia z Bogiem, kto myśli o Bogu i stara się myśleć podobnie jak Bóg”. Teologów jest więc o wiele więcej niż suma zatrudnionych na wydziałach teologicznych czy w seminariach i w dużej mierze są to osoby świeckie. Mówiąc więc o teologii, warto pamiętać również o nich i pytać, jaka jest teologia uprawiana przez nich. W tym również przez teologa T. Bartosia.

T. Bartoś uważa również, że ważne prace nie dokonują się na wydziałach teologicznych, bo na świeckich wydziałach historycznych wielu uniwersytetów na świecie prowadzi się badania nad historią ludów opisywanych w Biblii, nad tożsamością Jezusa historycznego, nad tym, kto był pierwszym przywódcą Kościoła, czy Jezus miał braci. Recepcja tych badań to jego zdaniem wielkie wyzwanie dla teologów katolickich. Mają oni jednak związane ręce, nie mogą bowiem wykroczyć poza katolickie dogmaty, które powstały w dawnych czasach i w naturalny sposób popadają w sprzeczność ze współczesną wiedzą naukową. Przyznając rację T. Bartosiowi, że teologia powinna interesować się stanem badań naukowych, trzeba jednak zwrócić uwagę na to, że wielkość teologii Karla Rahnera czy Hansa Ursa von Balthasara nie wzięła się z tego, że zastanawiali się oni nad tym, czy Jezus miał braci albo czy przywódcą Kościoła był Jakub. Uważam raczej, że wzięła się ona z tego, że rozmawiali oni z Bogiem, myśleli o Bogu i starali się myśleć podobnie jak Bóg. I wcale nie oznaczało to popadnięcia w fideizm, irracjonalizm, koncentrowanie się na cudownościach.

Z tekstu T. Bartosia wynika, że dla niego teolog to pracownik akademicki pilnie śledzący najnowsze badania innych nauk albo nawet sam je prowadzący i starający się ich wyniki wprowadzić do teologii. Dla mnie teolog to ktoś prowadzący racjonalną rozmowę o spotkaniu z objawionym Bogiem, w której uczestniczy sam Bóg. Zgadzam się, że marny to teolog, którego największym dokonaniem jest pisanie prac o problemie X u Jana Pawła II. Ale moim zdaniem kiepski to również teolog, którego dokonania sprowadzają się do rozważań o braciach Jezusa.