W ostatnim czasie nakładem wydawnictwa Collegium Columbinum ukazała się obszerna, bo licząca ponad pięćset stron naukowa monografia teologii Karola Ludwika Konińskiego, zatytułowana: Myśl religijna polskiego modernizmu i jej konteksty (Kraków 2014).

Autorem tego studium (dodałbym: niezwykle ważnego dla wiedzy o dramatycznych przemianach pojmowania doświadczenia religijnego w XX wieku) jest literaturoznawca i historyk idei Uniwersytetu Jagiellońskiego, dr Łukasz Front. Jego zainteresowania nie ograniczyły się do zbadania samych tylko zależności pomiędzy myślą Konińskiego a filozofią pragmatyków amerykańskich, czy też do zrekonstruowania jej społeczno-kulturowego wymiaru (aż po ponowne jej odczytanie w świetle nauki Jana Pawła II oraz poszukiwań Czesława Miłosza), ale objęły także próby wniknięcia w psychologiczne i autobiograficzne uwarunkowania postawy religijnej ateisty, manichejczyka, wreszcie – „chrześcijańskiego modernisty”. Jeżeli współczesny kryzys religijności podyktowany jest, jak chce tego Adolphe Gesché, moralnym i rozumowym sprzeciwem wobec Boga tajemniczego i niepojętego a wymagającego od człowieka postawy zależności i poddania (a więc, zdaniem wielu współczesnych myślicieli, ograniczenia humanistycznego potencjału), to książka Fronta jawi się jako w pełni naukowy opis tego zjawiska.

„Bóg Absolut, o ile się historycznie objawia, jest antyhumanistyczny” (EL, 121) – to jedno z kluczowych sformułowań zawartych w dziennikach Konińskiego. Obnaża ono w istocie najgłębsze motywacje i uwarunkowania dość powszechnego (co najmniej od czasów Oświecenia) zjawiska, zwanego ateizmem (…). Pokusę ateistyczną Koniński potrafi jednak skutecznie zwalczyć, wyciągając równocześnie z jej przesłanek daleko idące wnioski. Dlatego mówić można w tym wypadku – za Simone Weil – o „ateizmie oczyszczającym”, którego podstawowe znaczenie polega na niwelowaniu i neutralizowaniu w umyśle ludzkim fałszywego obrazu Boga. (fragment książki, s. 163.171)

Myśl religijna polskiego modernizmu i jej konteksty to ciekawa pozycja nie tylko dla teologów, ale w równej mierze dla literaturoznawców zafascynowanych m.in. młodopolskim „patosem religijnym” spod znaku Kasprowicza oraz ekspresjonistów, albo dokonującą się w pierwszej połowie XX wieku reinterpretacją polskiego mesjanizmu. Na tym tle szczególnie ciekawie prezentują się rozważania Konińskiego wokół humanizmu ateistycznego, natury zła oraz ówczesnej kościelnej wykładni na temat wiecznego piekła. Warto więc sięgnąć po książkę Fronta, zwłaszcza dzisiaj, w dobie ożywionego zainteresowania literaturą okresu zwanego modernizmem w kulturze i sztuce, który wydał przecież tak znaczące dla myśli katolickiej osobistości jak Paul Claudel, Francis Jammes, Henri Ghéon, Marian Zdziechowski, czy później – Thomas Stearns Eliot, François Mauriac, Graham Greene. Czyż bowiem pytania o znaczenie i zasięg modernizmu katolickiego, o napięcie między wiarą i niewiarą, o teologię infernalną nie stanowią problemów wciąż żywo dyskutowanych w świecie chrześcijańskim? Jak informuje strona wydawcy, książka Łukasza Fronta

[…] ukazuje Karola Ludwika Konińskiego (1891–1943) jako wyjątkowego w dziejach polskiej literatury i kultury pisarza oraz myśliciela. Jest próbą syntetycznej charakterystyki jego refleksji religijnej na tle różnorodnych kontekstów. Są nimi przede wszystkim: osobiste wyznania pisarza o charakterze psychologiczno-autobiograficznym, inspiracja myślą chrześcijańską, odwołania do XIX- i XX-wiecznych prądów myślowych i literackich, zakorzenienie w syntetycznej tradycji polskiej – ściśle związanej z kulturą chrześcijańską. Wymienione wyżej otocze z pewnością pozwala lepiej zrozumieć, dlaczego horyzonty myślowe otwarte przez Konińskiego – pisarza na wskroś modernistycznego – przykuwały (i nadal przykuwają) uwagę nielicznego grona jego wiernych czytelników.

 

---