Niektóre stwierdzenia Mistrza Eckharta uznano kiedyś za heretyckie, co mnie naturalnie zachęciło do lektury jego pism. Mistrz Eckhart ma coś w sobie, jakąś taką lekkość i absurd, coś, co mnie pociąga i zmusza do myślenia. Wydaje się, że miał otwarty umysł i nie obstawał uparcie przy raz powziętym poglądzie, ale myślał dalej i głębiej, był po prostu twórczy. Nie był przy tym jedynie intelektualistą, ale miał umiejętność łączenia swych przemyśleń z doświadczeniem życiowym. Nie uchroniło go to bynajmniej od tego, że niektórym jego zaleceniom zupełnie brak praktyczności. Może Mistrz Eckhart inspirować, ale nie byłabym sobą, gdybym uznała kogokolwiek za swojego mistrza w tym sensie, że podchodziłabym do niego bezkrytycznie. A więc trochę zachwytu i trochę krytyki.

Bóg nie jest naszym panem

Jedno z uznanych za heretyckie twierdzeń Eckharta: „Ostatnio rozmyślałem nad tym, czy naprawdę chciałbym coś przyjąć od Boga lub też coś od Niego pragnąć; chciałbym się dobrze nad tym zastanowić, ponieważ w tym względzie, w jakim otrzymałbym coś od Boga, byłbym Jego podwładnym czy niższym od Niego, tak jak sługa czy pachołek, On zaś w swym dawaniu byłby jak pan – a tak nie powinno być między nami w życiu wiecznym”.

Czy Mistrz nie posunął się za daleko? Wywyższył człowieka i poniżył Boga. Czy wywyższenie musiało odbyć się kosztem poniżenia? Na jakimś poziomie duchowym znika hierarchia, znika przewaga i różnica między Bogiem a człowiekiem, znika sytuacja poddaństwa. Ale przecież nasze słownictwo biblijne od zawsze stawia Boga ponad człowiekiem. Bóg – stwórca, człowiek – stworzenie. Bóg – dawca, człowiek – proszący. Bóg wszechmocny, człowiek o siłach ograniczonych i skończonych. Człowiek – proch marny, korzy się w popiele przed majestatem. Bóg – świetlisty króluje na tronie otoczony cherubinami i zastępami, człowiek – niegodny, zasłania sobie oczy przed oślepiającym blaskiem. Bóg – ojciec, człowiek – syn marnotrawny. Boga należy prosić o dobro, modlić się do Niego o nadejście królestwa. Ale jednocześnie – czy nie wiecie, że bogami jesteście? Dlaczego relacja pana i sługi jest niewłaściwa według Mistrza? Dlaczego relacja proszenia jest niewłaściwa? Dlaczego Mistrz zachwala równość stron? Sługa ulega panu, musi czynić jak mu pan nakazuje, nawet jeśli nie wie dlaczego, nawet jeśli się z tym nie zgadza. Sługa boi się pana. Sługa nie będzie do końca szczery wobec pana. Podległość zabija przyjaźń i miłość. Miłość natomiast wyklucza podległość. Musi istnieć jakaś sprzeczność między podległością / posłuszeństwem a miłością /przyjaźnią. Posłuszeństwo nigdy nie wydawało mi się cnotą. Słowa Mistrza wywołują we mnie poczucie wolności. Są świeże, nowe i prowokacyjne. Zmieniają nasz utarty sposób myślenia. Pozwalają odetchnąć pełną piersią.

Każdy dobry człowiek jest Chrystusem?

Inne heretyckie słowa Mistrza Eckharta: „Dobry człowiek jest jednorodzonym Synem Bożym”. Gdyby jeszcze napisał: jest Synem Bożym, ale nie: jest jednorodzonym Synem Bożym! Czyli Chrystusem. Jakże to? Pomyślmy. Według Eckharta najwyraźniej dystans między człowiekiem a Bogiem, między człowiekiem a Chrystusem nie jest zbyt wielki, albo nie ma go w ogóle. Nie myślmy o Chrystusie w kategoriach hierarchii. Czy nazwał nas swoimi sługami? Nie, ale przyjaciółmi. Zamiast Chrystusa nad nami wyobraźmy Go sobie obok nas. Zamiast modlić się do Niego, po prostu z Nim porozmawiajmy. On musi być tak samo zainteresowany nami, jak my Nim. Czy każdy z nas może stać się Chrystusem, pomazańcem i wybranym, umiłowanym przez Boga? Jesteś moim synem umiłowanym / córką umiłowaną, w tobie mam upodobanie – może te słowa Bóg skierować do nas? Jeśli tak pomyślimy i uznamy, że to możliwe, napełni nas wielka radość i zaznamy nieco wolności. Paradoks jest oczywiście w tym myśleniu, bo jednorodzony, a jednak nie jeden.

Porzuć siebie – ale jak?

Już teraz przejdę do tych zdań Eckharta, które nie były potępione: „Musisz wiedzieć, że w tym życiu żaden człowiek nie porzucił siebie tak dalece, by nie odczuwał, iż musi porzucić siebie jeszcze bardziej. Jest to równowartościowa wymiana i sprawiedliwy handel: w jakiej mierze opuścisz wszystkie rzeczy, w takiej – i to ani mniej, ani więcej – Bóg wniknie w ciebie, i to wraz ze wszystkim, co Jego, jeśli ty we wszystkich rzeczach wyrzekłeś się tego, co twoje”. (Mowy pouczające, cz. 4)

Porzucasz siebie, i co się z tym porzuconym tobą dzieje? Wyrzucasz siebie – dokąd? Na śmieci? Siebie – cóż to właściwie znaczy? Cały dzień myślimy: ja, mną, o mnie, siebie, sobą, sobie. Cały dzień jesteśmy sobą, w sobie, robimy rzeczy dla siebie, wysilamy siebie, czujemy siebie, spostrzegamy poprzez siebie i dzięki sobie. Bez „siebie” nie ma życia. Bez ciała nie ma życia. Bez zmysłów nie ma życia. Bez umysłu nie  ma życia. Bez emocji, myśli, widzenia, słuchania i dotykania – nie ma człowieka. Porzucić siebie to porzucić człowieka. Porzucić tak skutecznie, aby wszystko, co jest człowiekiem zniknęło. A w to miejsce ma pojawić się Bóg. Tylko kto będzie Go odczuwał, jeśli „ja” zniknie? Czy Bóg nie jest pragnieniem „mnie”, mojego „ja”? Nie widzę możliwości, żebym mogła porzucić siebie do tego stopnia, żeby mi na sobie nie zależało. Jedyną taką sytuację widzę wtedy, jeśli cierpiałabym do tego stopnia, że wolałabym umrzeć niż żyć. Jeżeli życie stałoby mi się obojętne i wręcz nie do zniesienia, pożegnałabym się ze swoim „ja”, bo nicość wydałaby mi się atrakcyjniejsza. A teraz mam tak: poniedziałek: ja, wtorek: ja, środa: ja… Podobnie do Eckharta myślał chyba św. Paweł, kiedy mówił, że nie on już żyje, ale żyje w nim Chrystus. Ale jeśli nie ma św. Pawła, bo przestał żyć, to w kim żyje Chrystus? W kimś martwym? W nikim?

Ponadto: skąd wiadomo, na ile się powiodła operacja porzucania siebie? I jeśli porzuciłeś siebie w 100%, to kto o tym zaświadczy, jeśli to twoje porzucone ja już nie jest z tobą? Bóg chce zająć moje miejsce, miejsce, gdzie wcześniej było moje „ja”. Ale czy Bóg wszechmocny nie mógłby się tam pomieścić mimo mojej obecności? Czy Bogu brak miejsca? Czy jest jako ta lawa, która wdziera się w puste doliny, w doły po moim „ja”? Porzucone „ja” – co się z nim dzieje, czy nie zajmuje jakiegoś innego miejsca we wszechświecie? Nie porzucę mojego drogiego „ja”. Jest ono dla mnie użyteczne i prowadzi mnie przez życie lepiej lub gorzej, ale zawsze jest ze mną, mój wierny towarzysz. Jedyni ludzie, których spotkałam, którzy porzucili swoje „ja” byli w trumnach. Może poszli szukać swojego „ja” po Polach Elizejskich.

Trzecia zasada dynamiki wymyślona przed Newtonem

Izaak Newton w XVIII wieku wymyślił: „Oddziaływania ciał są zawsze wzajemne. W inercjalnym układzie odniesienia siły wzajemnego oddziaływania dwóch ciał mają takie same wartości, taki sam kierunek, przeciwne zwroty i różne punkty przyłożenia (każda działa na inne ciało)”.

Mistrz Eckhart w XIV wieku wymyślił: „A to, czego ty wpierw szukałeś, teraz ono szuka ciebie; za czym ty wpierw goniłeś, teraz ono goni za tobą; a przed czym ty wpierw chciałeś uciec, teraz ono ucieka przed tobą”. (Mowy pouczające, cz. 5)

Mamy tu ciekawą współpracę nauki i religii, prawda? Tak jak ty gonisz Boga, tak On goni ciebie. Tak jak ty uciekasz przed złem, tak zło ucieka przed tobą. Ciekawe, czy Newton czytał Eckharta.

Bóg wszystkim we wszystkich

Ten, komu ciągle coś przeszkadza w doświadczeniu Boga, ma przeszkodę w samym sobie, albowiem „Bóg w nim nie stał się jeszcze dlań wszystkimi rzeczami. Gdyby bowiem stał się nimi, to we wszystkich miejscach i pośród wszystkich ludzi byłby zadowolony i czuł się dobrze; albowiem wtedy miałby Boga, a tego nikt by mu nie mógł zabrać”. Nie należy zadowalać się Bogiem, o którym się myśli. Należy jakoś Go mieć w istocie, w realnym byciu. Wtedy takiemu człowiekowi mającemu Boga „wszystkie rzeczy smakują Bogiem i we wszystkich rzeczach jawi mu się obraz Boga”.

To piękne, rzeczywiście. Jak tu posiąść Boga w taki sposób? Nie wiadomo. Jakąś metodą prób i błędów zapewne, a pierwszym krokiem ma być porzucenie siebie, czyli rzecz niemożliwa. Do czego można porównać ten cudowny stan? Chyba do zakochania. Z tym że zakochanie trwa kilka miesięcy (no chyba że zakochujemy się po kolei w wielu osobach, wtedy możemy nasze euforie multiplikować), a ten stan posiadania Boga chyba ma być jakoś trwały, żeby nam wystarczył choć na jedno życie. Będąc zakochanym postrzegamy świat zupełnie inaczej. Padół łez nie przychodzi nam zupełnie do głowy. Chcemy śpiewać i tańczyć. Patrząc na ludzi widzimy w nich samo dobro. Uśmiechamy się do siebie i uznajemy, że życie jest najlepszym wynalazkiem na świecie. Zastanawiamy się też, jak to było możliwe, że wcześniej w ogóle tego piękna i dobra nie dostrzegaliśmy.

Cierpienie jest dla Boga rozkoszą

„Bóg cierpi wraz z człowiekiem, ba, cierpi On na swój sposób bardziej, i to nieporównanie bardziej, niż cierpi ten, kto cierpi dla Niego” Ale: „Cierpienie jest Niego taką rozkoszą, że cierpienie nie jest dla Niego cierpieniem. I dlatego, gdybyśmy byli ludźmi prawymi, to także dla nas cierpienie nie byłoby cierpieniem; byłoby ono dla nas rozkoszą i pociechą”. (Księga boskiej pociechy)

Czyli tak naprawdę Bóg nie cierpi, skoro się cierpieniem rozkoszuje. Takie cierpienie się nie liczy, nikt bowiem z nas, ludzi, nie potrafi zamienić cierpienia w rozkosz, chyba że jest masochistą. Dlatego drażni mnie tu Mistrz Eckhart, ujmując prawości tym, dla których cierpienie jest po prostu bólem i trudem. Nie oszukujmy się, nie uwznioślajmy cierpienia, nie stawiajmy sobie wielkich wymagań. Wymagać od człowieka, żeby cierpienie było rozkoszą jest nierealne i okrutne.

To wstyd rozpaczać i skarżyć się

„Dobry człowiek nie powinien nigdy skarżyć się z powodu doznanych szkód czy cierpień; raczej powinien ubolewać nad tym, że się skarży i że spostrzega w sobie skargi i cierpienia” (Księga boskiej pociechy). Następnie twierdzi Mistrz, że człowiek powinien wstydzić się czegoś takiego, a skłonność do rozpaczy i mówienia o swoich nieszczęściach jest oznaką, że Bóg nie działa w danym człowieku. Autorzy Psalmów mieli jednak więcej zrozumienia dla słabości i delikatności człowieka, lamentowali przecież nad człowieczym losem bardzo przejmująco. Zgadzam się z autorami psalmów, nie z Eckhartem, który lubi pokazywać swój wielki hart i odporność fizyczną i psychiczną. Uważam, że człowiek cierpiący musi się skarżyć, musi się buntować, chyba że cierpi już tak bardzo że nie ma sił nawet na cichy jęk. Rozpacz jest rzeczywiście głosem przeciwko Bogu i dlatego tak się jej boją wszelacy święci nauczyciele.

Wiele dobrych dróg

„Bóg nie uzależnił zbawienia człowieka od jakiejś szczególnej drogi. Co ma jedna droga, tego nie ma inna; ale możność osiągnięcia celu związał Bóg z wszystkimi dobrymi sposobami i żadnemu z nich tego nie odmówił, albowiem jedno dobro nie sprzeciwia się drugiemu”. „Widząc drogi innych ludzi, trzeba bardziej baczyć na to, jakie mają zamiary, a nie gardzić czyjąkolwiek drogą. Nie może każdy postępować tylko tą samą drogą i nie mogą wszyscy postępować tylko jedną drogą, ani też jeden człowiek nie może postępować wszystkimi drogami ani każdą drogą” (Mowy pouczające, cz.17)

Każdy zatem może poszukiwać Boga na własny sposób i wybrać so, bie drogę, jaką uważa za właściwą dla siebie samego. Nie powinien też człowiek osądzać innych, którym wydaje się lepsza inna droga. Dodam od siebie: nie powinniśmy też osądzać tych, którzy nie są na żadnej drodze do Boga. Czasem droga od Boga jest konieczna. Można oddalić się, aby spojrzeć na problem z szerszej perspektywy. Jeśli Bóg chce, to na pewno nas znajdzie i umieści na dobrej drodze, teraz albo kiedy indziej.

Stoicyzm – to nie dla mnie

„Musisz jednak wiedzieć, że przyjaciele Boga nigdy nie są bez pociechy; albowiem co Bóg chce, to jest ich najwyższą pociechą bez względu na to, czy jest to pociecha, czy brak pociechy”. (Mowy pouczające, cz. 10) A ja jednak widzę różnicę: pociecha to zupełnie co innego niż brak pociechy. Wolę pociechę, bo brak pociechy sprawia, że cierpię. Brak pociechy nijak nie może być dla mnie żadną pociechą.

„Jeśli jednak zrodziłoby się we mnie dziecię (tak Eckhart nazywa duchowe narodzenie), a ja ujrzałbym wtedy, jak na moich oczach zabijają mojego ojca i wszystkich moich przyjaciół, to nie poruszyłoby to mego serca. Gdyby jednak poruszyło to moje serce, to znaczyłoby,  że dziecię się we mnie nie zrodziło, choć być może było bliskie narodzin”. (Kazanie 35)

To ja z pewnością wolałabym, aby dziecię się we mnie nie zrodziło. Jak można chcieć takiej obojętności, takiej niewrażliwości i nieczułości? Cierpiący ludzie na pewno poruszali serce Jezusa i dlatego chętnie ich uzdrawiał. Po drugie, w jaki sposób można osiągnąć tę niewrażliwość? Czy jest to w ogóle możliwe? Z opowieści ludzi, którzy przeżyli obozy koncentracyjne wynika, że często tracili wrażliwość na losy bliskich, aby przeżyć, aby ochronić się przed dewastującym psychicznie skutkiem takiego szoku, takiego niewyobrażalnego cierpienia. Gdyby Mistrz Eckhart pobył trochę w obozie hitlerowskim, być może osiągnąłby idealną obojętność.

Ułuda stoików polega na nieliczeniu się z prawami ludzkiej psychiki. Filozofować sobie można do woli, aż przyjdzie co do czego, czyli aż cierpienie spadnie na filozofa. Tak pisze Jan Kochanowski w Trenie 9:

Kupić by cię, Mądrości, za drogie pieniądze!

Która, jeśli prawdziwie mienią, wszytki żądze,

Wszytki ludzkie frasunki umiesz wykorzenić,

A człowieka tylko nie w anioła odmienić,

Który nie wie, co boleść, frasunku nie czuje,

Złym przygodom nie podległ, strachom nie hołduje.

Ty wszytki rzeczy ludzkie masz za fraszkę sobie,

Jednaką myśl tak w szczęściu, jako i w żałobie

Zawżdy niesiesz. Ty śmierci namniej się nie boisz,

Bezpieczna, nieodmienna, niepożyta stoisz.

Ty bogactwa nie złotem, nie skarby wielkimi,

Ale dosytem mierzysz i przyrodzonymi

Potrzebami. Ty okiem swym nieuchronionym

Nędznika upatrujesz pod dachem złoconym,

A uboższym nie zajźrzysz szczęśliwego mienia,

Kto by jedno chciał słuchać twego upomnienia.

Nieszczęśliwy ja człowiek, którym lata swoje

Na tym strawił, żebych był ujźrzał progi twoje!

Terazem nagle z stopniów ostatnich zrzucony

I między insze, jeden z wiela, policzony.

Jan Kochanowski za nic ma nauki mądrości, nauki stoików po tym, jak spotkało go prawdziwe nieszczęście. Prawdziwa gorycz bije z jego słów, czuje się wręcz oszukany przez tych, co głoszą, że można być jednakowym w szczęściu i nieszczęściu. Oszustwo i złudzenie! Świetny wiersz, choć staropolski.

Mistrz Eckhart niezłomnie natomiast zapewnia: „Kiedy więc dojdziesz do tego, że nie będziesz czuł zgryzoty ani troski o cokolwiek, tak że zgryzota nie będzie ci zgryzotą, a wszystkie rzeczy przynosić ci będą tylko pokój, wtedy rzeczywiście urodzi się w tobie dziecię”. Może i w Mistrzu dziecię się jakieś zrodziło, ale z pewnością żadne dziecię mu w życiu nie umarło.

Bóg blisko, a my daleko

„Bóg jest zawsze gotów, my jednak jesteśmy aż nadto niegotowi; Bóg jest blisko nas, ale my jesteśmy daleko od Niego; Bóg jest wewnątrz, ale my jesteśmy na zewnątrz, Bóg (w nas) jest w domu, jednakże my jesteśmy tam na obczyźnie”. (Kazanie 36)

I znów moja wina, moja wina, moja bardzo wielka wina! No bo skoro Bóg tak blisko, tak w domu, tak wewnątrz, a my tak daleko itd. to oczywiście nasza wina. Jesteśmy niegotowi. Bóg za to gotowy i doskonały. Ale Bóg to Bóg, czy nie musi być doskonały? Przecież On po prostu nie może nie być niegotowy! My zaś odwrotnie, czyż naszym losem i przeznaczeniem nie jest być niegotowymi, niedoskonałymi, dalekimi od siebie i Boga? Nie obarczajmy się winą za ten los. Tak jest i Bóg z pewnością widzi, w jakiej marnej jesteśmy pozycji wobec Niego i nie ma nam tego za złe.