Czy ojcowie Kościoła znali Biblię Tysiąclecia?

W Kościele w Polsce traktuje się przekład Biblii Tysiąclecia niemal jak tekst natchniony, a na pewno jako jedyny obowiązujący nie tylko w liturgii, ale także w pracach teologicznych, a nawet w tłumaczeniach jakichkolwiek pism czy książek, które zawierają cytaty z Biblii. I mało kto się zastanawia nie tylko nad jakością tego przekładu (chociaż może to już częściej), ale przede wszystkim nad tym, czy tekst oryginalny, który jest podstawą tego przekładu, „pasuje” w konkretnym kontekście. Otóż, trzeba pamiętać, że Stary Testament został przetłumaczony w Biblii Tysiąclecia z języka hebrajskiego, oczywiście w przypadku ksiąg, które hebrajski oryginał posiadają. Jednak przez długie wieki chrześcijaństwa tekst hebrajski Starego Testamentu nie był używany w Kościele ani w liturgii, ani w dyskusjach teologicznych. Nie wynikało to jednak z jego nieznajomości, bo jak za chwilę pokażę, byli ludzie, którzy znali hebrajski, ale z przekonania, że to tekst grecki, czyli Septuaginta, jest „prawidłową” wersją Starego Testamentu.

Septuaginta (LXX) – co to jest?

Septuaginta jest to zbiór ksiąg świętych Starego Testamentu, który  ukształtował się wśród Żydów mówiących po grecku w ostatnich pokoleniach ery przedchrześcijańskiej. „Septuaginta to nie tylko przekład, to dzieło oryginalne z licznymi uzupełnieniami i głęboką teologią”. (A. Tronina) Wyjaśnia to dobitnie R. Le Déaut: „Septuaginta nie była przekładem z hebrajskiego we współczesnym znaczeniu tego słowa, ale tłumaczeniem księgi sakralnej dokonanym w sposób, w jaki wtedy je pojmowano: było to wierne przekazanie treści orędzia, rozumianego i przeżywanego w hellenistycznych społecznościach żydowskich, chodzi więc o tekst wraz z jego interpretacją”. Le Déaut posuwa się nawet do stwierdzenia, że to właśnie w Aleksandrii Stary Testament osiągnął ostateczną, zamierzoną przez Boga formę, z którą bezpośrednio wiąże się orędzie Nowego Testamentu.
J. Salij tłumaczy, że w tekście greckim Stary Testament jest jakby bardziej przeduchowiony niż w swoim oryginale hebrajskim, wyraźniej też wydobywa oczekiwania mesjańskie, w tamtym czasie coraz żywsze. Było to w pełni zgodne z ówczesną mentalnością wierzących Żydów, o czym świadczy fakt, że aż do synodu w Jawne nikt przeciwko Septuagincie nie protestował.
Dopiero pod sam koniec I wieku ery chrześcijańskiej rabini zgromadzeni w Jawne (Jamni) odcięli się od Septuaginty. Kanon żydowskich ksiąg świętych ograniczyli wówczas do samych tylko ksiąg hebrajskich, które kazali przetłumaczyć na nowo na język grecki. W wyniku tych decyzji w II wieku powstały przekłady Starego Testamentu na grekę, sporządzone przez Teodocjona, Akwilę z Synopy oraz Symmacha. Septuaginta, choć powstała w czasach przedchrześcijańskich, była o wiele wyraźniej niż Biblia hebrajska przeniknięta ideami mesjańskimi, a właśnie przed tym autorytety z Jawne postanowiły się bronić, dążąc do ostatecznego rozdziału judaizmu od chrześcijaństwa.

Septuaginta w Kościele starożytnym

W Kościele Septuaginta była do IV wieku powszechnie przyjętą i niekwestionowaną wersją Starego Testamentu zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie. Jeśli odnoszono się do innych tłumaczeń to tylko w celach apologetycznych.
Najlepszy przykład takiego podejścia stanowi Orygenes. Był autorem Hexapli (sześciokształtnej Biblii), w której zestawił obok siebie:
1. tekst hebrajski,
2. tekst hebrajski w transliteracji greckiej,
3. grecki przekład Akwili,
4. grecki przekład Symmacha,
5. grecki przekład Teodocjana,
6. Septuagintę.
Był więc więcej niż świadom różnic między tekstem hebrajskim a Septuagintą i innymi przekładami greckimi. W odpowiedzi na list Juliusza Afrykańczyka, który odmawiał kanoniczności opowiadaniu o Zuzannie z Księgi Daniela (obecnego tylko w Septuagincie), napisał:
„Czy muszę mówić o Księdze Wyjścia, w której teksty dotyczące przybytku, jego przedsionku, arki, szat arcykapłana i kapłanów, pozmieniano tak bardzo, że [w greckim przekładzie] nawet ich sens wydaje się całkiem odmienny [od sensu oryginału]? Czyż mamy wyrzucić wszystkie teksty używane w Kościołach? Czy mamy wydać polecenie, aby wspólnoty zrezygnowały ze wszystkich świętych tekstów, z których korzystają, i przypochlebiać się Żydom, prosząc ich, aby nam dali teksty czyste, bez żadnego „sfałszowania”? Czy Opatrzność, która wszystkim Kościołom dała fundament w postaci świętych Pism, nie zatroszczyła się o tych, którzy za wielką cenę zostali nabyci (1 Kor 6,20)? Przypomnijmy słowa: Nie przesuniesz wiecznych granic, które ustalili twoi przodkowie (Prz 22,28)” ”(List do Juliusza Afrykańczyka 7-8).
Tekst hebrajski Biblii interesował Orygenesa tylko ze względów apologetycznych: „Staramy się poznać wydania hebrajskie, aby podczas dysput z Żydami nie cytować tekstów, których nie ma w ich księgach, natomiast korzystać z tych, które tam są, choćby w naszych wydaniach ich nie było. Jeśli bowiem przygotujemy się w ten sposób do polemik z Żydami, nie będą nas lekceważyć, ani, jak to mają w zwyczaju, nie będą kpić z chrześcijan pochodzenia pogańskiego, że nie znają autentycznych tekstów, zapisanych w wydaniach hebrajskich”(List do Juliusza Afrykańczyka 9).
Septuaginta do dziś pozostała wersją Starego Testamentu używaną w Kościele wschodnim. W Kościele zachodnim bardzo wcześnie pojawiły się tłumaczenia Biblii na łacinę, znacznie różniące się między sobą. Na przełomie IV i V wieku na zlecenie papieża Damazego Hieronim stopniowo dokonał nowego przekładu niemal całego Pisma św. Augustyn namawiał go, żeby podstawą jego tłumaczenia Starego Testamentu była Septuaginta. W roku 403 pisał do niego:
„Ja zaiste wolałbym, abyś nam tłumaczył księgi kanoniczne Pisma raczej z greckiego przekładu, popartego autorytetem Siedemdziesięciu Tłumaczy. Wytworzy się bowiem bardzo przykra sytuacja, jeśli twój przekład będzie czytany częściej i w wielu kościołach, ponieważ kościoły łacińskie różnić się będą od kościołów greckich. (…) Niezmiernie byś się przysłużył, gdybyś grecki tekst Pisma Świętego, opracowany przez Siedemdziesięciu Tłumaczy, oddał wiernie w języku łacińskim”. (wśród listów Hieronima, List 104, 4-6)
Tłumaczenie Hieronima oceniane jest bardzo rozmaicie. W Wikipedii możemy przeczytać: „Praca Hieronima była rewolucyjna, ponieważ udało mu się obalić autorytet Septuaginty w Kościele łacińskim”. Nie jest to do końca prawda. Po pierwsze, Hieronim w znacznej mierze z Septuaginty korzystał (tłumaczenie psalmów niemal na pewno było w całości oparte na LXX), po drugie tłumaczenie Hieronima czyli Wulgata aż do VII wieku była używana równolegle z poprzednio istniejącymi wersjami łacińskimi, co powodowało nieustanne mieszanie się tekstów. Do tego stopnia, że dziś właściwie nie da się odtworzyć oryginalnej wersji Hieronima.
Krótko mówiąc Kościół starożytny nie miał jednego ustalonego tekstu Biblii, chociaż jeśli chodzi o Stary Testament do IV wieku wszędzie, a po IV wieku na Wschodzie dominowała Septuaginta. Trzeba jednak pamiętać, że brak wydania krytycznego i naukowego tłumaczenia jako podstawy nie dyskredytuje patrystycznych komentarzy do Biblii. Chrześcijaństwo nie jest religią księgi.
Katechizm Kościoła Katolickiego wypowiada się na ten temat jednoznacznie: „Wiara chrześcijańska nie jest „religią Księgi”. Chrześcijaństwo jest religią Słowa Bożego: Słowa nie spisanego, lecz Słowa Wcielonego i żywego”. (nr 108) Ważne że wszystkie warianty Pisma, jakie krążyły po antycznym Kościele, ojcowie komentowali w duchu wiary i zgodnie z rozumieniem Kościoła. Trudne do interpretacji fragmenty często były przedmiotem interpretacji alegorycznej, by zachować ich harmonię z nauczaniem wiary.

Gdyby ojcowie Kościoła znali Biblię Tysiąclecia, nie byłoby sporu ariańskiego 🙂

Można by przytoczyć mnóstwo fragmentów, których brzmienie znacznie różni się w LXX i wersji hebrajskiej oraz w tłumaczeniach na nich bazujących. Wiele z tych fragmentów miało kluczowe znaczenie w rozwoju dogmatów i w argumentacji, która miała uwiarygodnić prawowierną doktrynę. Oto jeden z przykładów.
Prz 8, 22
LXX: κύριος ἔκτισέν με ἀρχὴν ὁδῶν αὐτοῦ εἰς ἔργα αὐτοῦ
Popowski: Stworzył mnie Pan jako zasadę postepowania przy swym dziele
Vulgata (wersja klementyńska): Dominus possedit me initium viarum suarum antequam quicquam faceret a principio.
Wujek: Pan mię posiągł na początku dróg swoich, pierwej niźli co uczynił z początku.
Biblia Tysiąclecia: Pan mnie zrodził jako początek swej mocy, przed dziełami swymi, od pradawna.

Fragment Prz 8, 22 był jednym z najpoważniejszych i najczęściej używanych dowodów biblijnych, jakich używali arianie na poparcie swojej tezy o tym, że Syn jest stworzeniem. Poświadcza to Grzegorz z Nazjanzu:
„Jedno takie miejsce mają arianie zawsze w pogotowiu: Pan stworzył mnie jako początek dróg swoich dla dzieł swoich”. (Mowa Teologiczna 4 (30), 2)
Zresztą u Eunomiusza znajdujemy praktyczne zastosowanie tego właśnie fragmentu:
„O tym, że Syn został stworzony, wiarygodne świadectwo składa Piotr, o którym Pan zaświadczył, że wiedzę posiadł od Ojca; Piotr mówi: Niech więc cały dom Izraela wie z niewzruszoną pewnością, że Bóg uczynił Go Panem i Chrystusem. Ten zaś, który wypowiada się w imieniu Pana, stwierdza: Pan stworzył mnie u początku swej drogi”. (Apologia 26)
Już Atanazy interpretował ten fragment w ten sposób, że miał się on odnosić do ludzkiej natury Chrystusa:
Pan stworzył mnie początkiem dróg swoich dla swoich dzieł. Pismo nazywa Chrystusa także sługą, dzieckiem, barankiem i owcą, mówi także, że odczuwał głód i pragnienie, został wychłostany i odczuwał ból. Istnieje jednak przyczyna, dla której został tak przez Pismo określony. A to dlatego, że stał się człowiekiem i synem człowieczym, przyjął postać sługi, którą było ludzkie ciało. Słowo – mówi Jan – stało się ciałem. A skoro stał się człowiekiem, nikt nie powinien się gorszyć tymi określeniami, bo jest czymś normalnym dla człowieka zostać stworzonym, narodzonym i uformowanym, odczuwać głód i pragnienie, cierpieć, umrzeć i powstać z martwych. Jako Słowo i mądrość Ojca, ma wszystkie atrybuty Ojca: wieczność, niezmienność, podobieństwo do Niego we wszystkim, nie zaistniał wcześniej ani później, ale istnieje od zawsze z Ojcem, jest prawdziwym obrazem bóstwa, jest Stwórcą, a nie został stworzony – będąc z natury podobny do Ojca, nie może być stworzeniem, lecz Stwórcą, bo sam powiedział: Ojciec mój działa aż dotąd i ja działam. Z kolei słusznie mówi się, że jest stworzony, ponieważ stał się człowiekiem i przywdział ciało, a jest to właściwe bytom cielesnym”. (List do biskupów Egiptu 17)
Ta argumentacja była potem powszechnie stosowana i na Wschodzie, i na Zachodzie.
„Słowa: stworzył mnie nie odnoszą się do boskiej i niezłożonej natury, ale jak to już powiedziano, do tego, co we Wcieleniu zostało do niej domieszane z naszej stworzonej natury”. (Grzegorz z Nyssy, Przeciwko Eunomiuszowi III, 1, 50)
„W odniesieniu zaś do natury sługi powiedziano: Pan mnie stworzył na początku dróg swoich, pierwej niźli co uczynił na początku”. (Augustyn, O Trójcy św. I, 12, 24)
Niezmiernie ciekawy jest fakt, że Grzegorz z Nyssy znał inne przekłady tego fragmentu, żaden jednak nie był zbieżny z wariantem prezentowanym obecnie przez Biblię Tysiąclecia:
„Inni tłumacze zamiast stworzył ( ῎Εκτισεν) dali nabył (᾿Εκτήσατο) i ustanowił (Κατέστησεν), a nawet gdyby tak było w oryginale, sens nie mógłby być oczywisty i jasny, bo nauczanie Księgi Przysłów nie ukazuje znaczenia słów w sposób wyraźny, ale ukrywa go przy pomocy zagadkowych wyrażeń”. (Contra Eunomium I, 299)

Podsumowując, trzeba jeszcze raz podkreślić, że w odniesieniu do Starego Testamentu do IV wieku w całym Kościele obowiązywała wersja Septuaginty, a po IV wieku do dzisiaj obowiązuje ona w Kościele wschodnim. Na zachodzie od V wieku coraz popularniejsza stawała się Wulgata Hieronima, chociaż mieszano ją z tłumaczeniami starołacińskimi. A i co do samej Wulgaty nie mamy pewności, jak bardzo była pod wpływem Septuaginty.
Niezależnie od tego Pismo święte krążyło w wielu bardzo się od siebie różniących rękopisach. Nie było jednego wydania krytycznego, uznawanego za obowiązujące. Wielu ojców cytuje Biblię w wersjach nigdzie indziej niepoświadczonych. Jednym słowem, Biblia Tysiąclecia w patrystyce nie pomoże na pewno, a Septuaginta w wydaniu Ralhfsa i tłumaczeniu na język polski ks. Popowskiego pomoże, ale też nie zawsze 🙂

7 myśli nt. „Czy ojcowie Kościoła znali Biblię Tysiąclecia?”

  1. Pani Marto, ja mam takie podstawowe pytanie: dlaczego w ogóle komuś przyszło do głowy utożsamiać Mądrość z Ks. Przysłów z Jezusem Chrystusem? Przecież w Ks. Przysłów nie ma nic szczególnie wskazującego na Chrystusa. Czemu powstały wielkie spory i dywagacje na temat, którego podstawowe założenie jest wielce niepewne? Ktoś kiedyś przeczytał wersety z Ks. Przysłów i wydawało mu się, że to pasuje do opisu Chrystusa. Jak to się stało? Jak nastąpiło to utożsamienie?

  2. Odpowiedź jest w sumie bardzo prosta: bardzo wiele tekstów Nowego Testamentu nazywa Chrystusa mądrością Bożą albo odnosi do Niego teksty, które w Starym Testamencie dotyczyły Mądrości. Znalazłam w necie takie, chyba niezłe, zestawienie tych tekstów:
    „Księgi Nowego Testamentu wyraźnie odnoszą starotestamentalne nauczanie o Mądrości do Chrystusa jako Mądrości Bożej. Gdy Jezus wydaje sąd o współczesnym mu pokoleniu mówi, że: „wszystkie dzieci mądrości przyznały Jej słuszność” (Łk 7,35) i już w ten sposób zaznaczą, że to On jest tą mądrością. W innych miejscach posługuje On się tymi samymi wyrażeniami, które Stary Testament wkładał w usta Mądrości. „Przyjdźcie do mnie wszyscy, którzy obciążeni i utrudzeni jesteście, a ja was pokrzepię” (Mt 11,28; por. Syr 24,19 oraz Syr 51,23-30). „Ja jestem chlebem życia. Kto do mnie przychodzi nie będzie łaknął; a kto we mnie wierzy, nigdy pragnąć nie będzie” (J 6,35 por. Prz 9,1-6 i Syr 24,19-22). Wszystkie te wypowiedzi przewyższają to, czego można by się spodziewać po wypowiedziach kolejnego mędrca żydowskiego i pozwalają one dostrzec tajemnicę osoby Syna. Ewangelista Jan szczególnie akcentuje to utożsamienie Chrystusa z Mądrością Boga. Dokonuje on tego przez wskazanie Jego tajemniczego pochodzenia (J 7,27-29; 8,14.19; por. Hi 28,20-28), faktu znajomości przez Jezusa tajemnic Boga i objawianiu ich ludziom(J3,ll-12.31-32; por. Mdr 9, 13-18) oraz określenie Go jako chleb żywy, który zaspokaja głód. Najwyraźniej jednak ta zbieżność jest ukazana w Prologu: Słowo – Chrystus było w Bogu istniejąc odwiecznie, posłane przez Ojca przyszło na świat, aby spełnić misję -przekazać światu orędzie zbawienia, a po jej wypełnieniu powraca do Ojca. Widzimy tutaj, że działanie Chrystusa jest identyczne jak działanie Mądrości ze Starego Testamentu, która istniała przed początkiem świata w Bogu i przez którą wszystko zostało stworzone; Ona to została wysłana przez Boga na ziemię, aby wyjawić tajemnicę Jego woli, a po zakończeniu swojego posłannictwa powraca Ona do Niego. W swojej Ewangelii święty Jan, dzięki faktowi wcielenia, może w pełni wyjawić osobową naturę Mądrości istniejącej odwiecznie. W podobny sposób o Chrystusie pisze Paweł Apostoł: „On jest obrazem Boga niewidzialnego -Pierworodnym wobec każdego stworzenia, bo w Nim wszystko zostało stworzone…” (IKol l,15nn). W Pierwszym Liście do Koryntian pisze on wprost, że dla tych, którzy są powołani Chrystus jest „mocą Bożą i Mądrością Bożą” (l Kor 1,24), On „stał się dla nas Mądrością od Boga i sprawiedliwością i uświęceniem i odkupieniem” (l Kor 1,30). Również autor Listu do Hebrajczyków, wskazując na tożsamość Jezusa i Mądrości Boga, pisze, że jest On „odblaskiem Jego chwały i odbiciem Jego istoty” (Hbr 1,3), nawiązując do charakterystyki Mądrości z Księgi Mądrości (Mdr 7,26)”.
    ze strony http://biblista.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1035:biblijne-rozumienie-mdroci&catid=300&Itemid=81

  3. 356 rok – chrześcijaństwo rozpoczyna masowe ofensywne zamykanie innych niż chrześcijańskie świątyń, w tym likwidowanie i przejmowanie największych mitreum.
    381 r. – Duch Święty zyskuje na mocy synodu ekumenicznego w Konstantynopolu pełnię „jestestwa Bożego”. Wcześniej m.in. Orygenes zabraniał wręcz okazywania czci trzeciej osobie Boga. Takiego samego zdania był zresztą Ojciec Kościoła Klemens. To właśnie od 381 r. pełnoprawnie istnieje dogmat o Trójcy Świętej. W tym samym roku ukonstytuowano na II-gim soborze powszechnym ortodoksyjny (prawosławny) katolicki Kościół państwowy.
    385 r. – Po raz pierwszy katoliccy biskupi polecili ściąć innych chrześcijan z powodów wyznaniowych. Miało to miejsce w Trewirze.

  4. kiedy chce się na prawdę poznać prawdę od Stwórcy,trzeba posługiwać się jzykiem takim,którym rozmawiamy na codzień,żeby nie szukać interpretacji i wyjaśnień…często też niedokładnych danego starego antycznego wyrazu w przeróżnych słownikach „ze staropolskiego na nasze”
    Tu jest zrewidowana najnowsza wersja po angielsku

    http://wol.jw.org/pl/wol/d/r12/lp-p/2015923

    W Jakuba 4:8 jest wezwanie i zachęta: „„Zbliżcie się do Boga, a on zbliży się do was”,a język prosty,przystepny i jasny pozwala nam przybliżyć sie do Osoby,którą przecież chcemy poznać 🙂

    Tu wcześniejsza,już wkrótce się pojawi w państwa rękach ta oto,po polsku.
    https://www.jw.org/pl/publikacje/biblia/bi12/ksi%C4%99gi-biblijne/
    2Tymoteusza3:16 i 17 zapewnia,że ” Całe Pismo jest natchnione przez Boga i pożyteczne do nauczania, do upominania, do prostowania, do karcenia w prawości, aby człowiek Boży był w pełni umiejętny, całkowicie wyposażony do wszelkiego dobrego dzieła.”

  5. Do bw:
    ‚Cale Pismo jest natchnione …..’… jest to opis Tory i Prorokow poniewaz zadnej innej wersjii wtedy jeszcze nie bylo,wiec mowienie ze cale pismo w terazniejszej wersjii jest natchnione przez uzywanie tego wersetu jest ‚sympatycznie’ bledne.
    Pawel nie mial pojecia ze wkleja jego listy do swietych pism ,kiedy pisze nieraz ‚Mowie wam to ja pawel ,nie Pan czy Duch Swiety’.

    Nalezy sprawdzic pierwsze Sobory Rzymskie co przykleily do Pism i Prorokow i czy powinno znajdowac sie tow Biblii.
    Dodatkowo Mateusza 23,24,25 wyglada jak by text byl specjalnie poprzetsawiany ,poniewaz nie ma czasem sensu ,a partie wypowiedzi wygladaja na specjalnie poprzestawiane aby wprowadzic ludzkosc w blad ,co tez sie stalo.

  6. Do bw cd:
    Piotr ostrzega czytelnikow przed Pawlem do ktorego reszta apostolow nie miala juz sily,raz mowi o owocach Ducha Swietego ,a za chwile wywoluje ‚bujke ‚lagodnie opisana w dziejach,Piotr pisze :
    3:15
    A cierpliwość Pana naszego uważajcie za ratunek, jak i umiłowany brat nasz, Paweł, w mądrości, która mu jest dana, pisał do was;
    3:16
    Tak też mówi we wszystkich listach, gdzie o tym się wypowiada; są w nich pewne rzeczy niezrozumiałe, które, podobnie jak i inne pisma, ludzie niewykształceni i niezbyt umocnieni przekręcają ku swej własnej zgubie.

  7. Nie bardzo rozumiem. Gdyby ojcowie Kościoła znali Biblię Tysiąclecia, nie byłoby sporu ariańskiego ? Chodzi o to, że gdyby wtedy znano ten werset w tłumaczeniu BT to sytuacja byłaby jasna i nie byłoby o czym dyskutować ?

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *