Problem, który poruszył Robert Rynkowski jest jednym z najistotniejszych – jeśli nie najistotniejszy – w kwestii Jezusa historycznego, ponieważ Ewangelie synoptyczne są jedynymi dokumentami z których można czegokolwiek bliższego dowiedzieć się o Nim samym. Nie mogę jednak odnieść się w całości do tego zagadnienia, ponieważ obecnie ze względu na ogrom materiału w rozważaniach porusza się jedynie poszczególne kwestie. Badania są ogromnie szczegółowe w każdej z nich ( autorstwo, źródła, warstwy, tekst ) do tego stopnia, że właściwie w każdej takiej próbie muszą pojawić się niedomówienia i braki. Dlatego też postanowiłem odnosząc się do ciekawej próby Roberta Rynkowskiego reaktywacji kontrowersyjnej teorii J. Carmignaca przedstawić jedynie trudności jakie stoją przed badaczem, który chciałby tę hipotezę przekształcić w tezę naukową – powinno to w jakiś sposób dać odpowiedź na pytanie: dlaczego „przeszło dekadę po roku 2000 hipoteza J. Carmignaca nie stała się podstawą egzegezy ewangelii synoptycznych?” ( cyt. R. Rynkowski, Ewangelie synoptyczne – język, autorzy, data powstania, 26 – 11 – 2013 ).
I) Ewangelia Galilejska ( Q ).
Językiem oryginalnym Q był grecki. Nie przetrwały do naszych czasów jakiekolwiek aramejskie teksty chrześcijańskie. Dość długo badacze myśleli, że Q jest tym pismem, które zostało przetłumaczone z aramejskiego na język grecki. Słownictwo i składnia Q została poddana gruntownej badaniom przez H. J. Holtzmana, który orzekł, że Q zostało napisane w języku greckim ( H. J. Holtzmann, Die synoptischen Evangelien. Ihr Ursprung und geschichtlicher Charakter, Wilhelm Enelmann, Lipsk 1863, s. 128 ). Najmocniejszych jednak dowodów dostarcza D. Luhrmann. Analizując bloki tematyczne dochodzi do wniosku, że źródło Q to coś więcej niż uporządkowany zbiór słów Jezusa – Q jest redakcją. Nie ma wobec tego mowy, aby Q było pismem aramejskim ( zob. D. Luhrmann, Die Redaktion der Logienquelle, Neukirchen – Vluyn 1969, s. 19 – 21, a zwłaszcza: s. 84 – 85 ). Ks. A. Paciorek, który dokładnie przeanalizował opinie biblistów na temat oryginalnego języka Q doszedł do następujących wniosków:
„Wypada stwierdzić, że hipoteza aramejskiego oryginału Q jest bardzo słaba. Odwoływanie się do Papiasza nie ma uzasadnienia, ponieważ biskup z Hierapolis pod nazwą „logia” rozumiał najprawdopodobniej Ewangelię Mateusza jako całość.(…) analiza syntaktyczna prowadzi do przekonania, że język grecki Q nie jest językiem przekładu. Q zostało napisane w języku greckim„ ( cyt. A. Paciorek , Q – Ewangelia Galilejska, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2001 ).
Kloppenborg wyróżnił w Q trzy warstwy: warstwę podstawową, główną redakcję oraz dodatek w postaci perykopy o kuszeniu Jezusa na pustyni wraz z interpolacją w Q 11, 42c oraz 16, 17. Według badacza tendencja apokaliptyczna została nałożona na tematykę sapiencjalną w późniejszym etapie redakcji Q ( J. S. Kloppenborg Verbin, Excavating Q, Minneapolis: Fortress, 2000 ). Hoffmann wiąże utożsamienie Syna Człowieczego z Jezusem z końcowym okresem wojny żydowsko – rzymskiej. Według niego takie ustępy jak Q 3, 7 – 9, 16 – 17; 6, 47 – 49; 12, 39 – 40, 42 – 46; 19, 11 – 27 mogły powstać jedynie w końcowej fazie konfliktu ale obstaje przy tym, że większość materiału Q powstała przed rokiem 70. Tuckett uważa, że Q 11, 49 – 51 należy odczytać jako ostrzeżenie dla Izraela a więc nie łączy powstania pewnych fragmentów z okresem powojennym. Większość badaczy ustala redakcję tego dokumentu pomiędzy 50 rokiem po Chr. a początkiem lat sześćdziesiątych po Chr. ( Paciorek 2001: s. 172 – 173 ). Część badaczy datuje go znacznie wcześniej np. G. Theissen przyjmuje datę pierwotnej redakcji Q na lata czterdzieste. Według Udo Schnelle Łk 13, 34 – 35(Q) nie zawiera żadnych aluzji do wydarzeń wojennych a pozytywne odniesienia do misji wśród gojów wskazują (por. Łk 10, 13 – 15Q; Łk 11, 29 – 31Q; Mt 8, 5 – 13 Q; Mt 5, 47 Q;. Mt 22, 1 – 10 Q), że weszły one dopiero w początkową fazę w związku z czym datuje on powstanie Q na okres pomiędzy 40 r. po Chr. a 50 r. po Chr. ( por.Udo Schnelle, The History and Theology of the New Testament Writings, Fortress Press, Minneapolis 1998, s. 186 ).
Wniosek: bardzo szybko doszło do przejścia chrześcijaństwa posługującego się językiem aramejskim ( oryginalnym językiem Jezusa ) do środowiska żydowskiego posługującego się językiem greckim – Koine. To przejście było na tyle szybkie, że nie zachowały się jakiekolwiek teksty aramejskie o Jezusie ( co nie znaczy, że nie istniały ). Ta szybka transformacja była możliwa, ponieważ jak świadczą odkrycia z grot Murabba, Chewer, Celim i Miszmar charakterystyczną cechą Palestyny I w. po Chr. był trilingwizm. Używano wtedy zdaje się dość powszechnie trzech języków: hebrajskiego, aramejskiego ( w fazie średniej będącej w użyciu od ok. 200 r. przed Chr. do 300 r. po Chr. ) i greckiego. Popaschalne chrześcijaństwo w swojej większości myślało po grecku.
Q w najnowszej literaturze problemu:
John S. Kloppenborg, The Formation of Q: Trajectories in Ancient Wisdom Collections, Philadelphia, PA: Fortress Press 1987.
Burton L. Mack, The Lost Gospel: The Book of Q & Christian Originis, San Francisco, CA: HarperCollins 1993.
Christopher M. Tuckett, Q and the History of Early Christianity: Studies on Q , Edinburgh: T & T Clark 1996.
Marcus J. Borg,The Lost Gospel Q: The Original Sayings of Jesus, Publishers’ Group West 1999.
John S. Kloppenborg Verbin, Excaviting Q: The History and Setting of the Sayings Gospel, Minneapolis, MN: Fortress Press 2000.
Mark Goodacre, The Case Against Q: Studies in Markan Priority and Synoptic Problem, Harrisburg, PA: Trinity Pr Int 2002.
II) Ewangelia Marka ( Mk ). Podstawowe informacje:
Justyn filozof i męczennik chrześcijański zmarły w 165 roku, pochodzący z rodziny pogańskiej nawrócił się na chrześcijaństwo nurtu po – Pawłowego w 130 roku ( L. Misiarczyk, Pierwsi apologeci greccy, Kraków 2004; Tenże, Justyn Męczennik 1 i 2 Apologia. Dialog z Żydem Tryfonem, Warszawa 2012 ). Napisał on osiem pism z których do naszych czasów dotrwały tylko dwa i to w rękopisie pochodzącym z 1364 roku. Jego jakość jest przez uznanych badaczy oceniana bardzo krytycznie. Na dodatek rękopis zawiera dziewięć pism, które nigdy nie wyszły spod pióra Justyna. Do pism, które autentycznie można przypisać Justynowi należą dwie apologie skierowane przeciwko poganom oraz Dialog z Żydem Tryfonem. W Apologii pierwszej w rozdziale 23 przytacza on obszerne fragmenty z Ewangelii przypisywanych Mateuszowi i Łukaszowi nie nazywając ich jednak w ten sposób. Jak zatem Justyn określa te Ewangelie? Według niego pochodzą one od nauczycieli, którzy zapisali wszystko co dotyczy naszego zbawcy Jezusa Chrystusa. W rozdziale 66, 3 ewangelie określa mianem pamiętników napisanych przez apostołów. Nie nazywa on żadnej znanej nam ewangelii w sposób nam znany czyli jako: Ewangelii Mateusza, Marka i Łukasza. Uśmiech znika z naszych twarzy albowiem w tekstach ewangelicznych nie przedstawia się żaden autor z imienia. Co więcej w zasadzie uważa się obecnie, że wszystkie te odniesienia są glossą kopisty włączoną do tekstu. Justyn prawdopodobnie nie cytował ewangelii a jedynie katechizm w którym znajdowała się jakaś harmonizacja dwóch Ewangelii Mateusza i Łukasza. Niektóre cytaty mocno różnią się od tych, które posiadają kanoniczne ewangelie co prowadzi do wniosku, że Justyn wykorzystywał również jakąś tradycję przedsynoptyczną albo korzystał z ewangelii apokryficznych ( np. Ewangelii Piotra ). W żadnym wypadku nie można twierdzić, że Justyn korzystając z Ewangelii kojarzył je z autorami z którymi skojarzono przekazy ewangeliczne wiele lat później ( por. A. Bellinzoni, The Sayings of Jesus in the Writings of Justin Martyr, Leiden 1967; a zwłaszcza: H. Köster, Septuaginta und Synoptischer Erzählungsstoff im Schriftbeweis Justins des Martyrers, Heidelberg 1956; tenże, The Text of the Synoptic Gospels in the Second Century, w: L. Petersen (red.), Gospel Traditions in the Second Century, Notre Dame 1990, s. 19-38 ). W okresie nauczania Justyna prowadził, także ożywione działania Marcjon. Starał się on odnieść do problemów relacji pomiędzy nauczaniem Jezusa a Starym Testamentem. W gminach po- Pawłowych była to w tym czasie bardzo ważna kwestia. Między rokiem 100 a 116 powstał w tych gminach tzw. List Barnaby. Należy do tzw. pseudonimiów i został przypisany Barnabie, który towarzyszył Pawłowi w jego pierwszych podróżach misyjnych. List ten jest w swojej formie bardzo wrogo nastawiony do Żydów. Żydzi jak dowodzi autor tego listu zostali oszukani przez złego anioła i nie zrozumieli zarządzeń Boga. Bóg chciał, aby obrzezanie i system ofiarniczy judaizmu miał wyższy sens. Żydzi wypaczyli wolę Bożą i pod wpływem demona dosłownie wypełniali Torę. Pseudo – Barnaba korzysta ze Starego Testamentu w zasadzie tylko i wyłącznie alegorycznie. Alegoria ta jest bardzo daleko posunięta np. rozpatrując liczbę 318 sług, których kazał obrzezać Abraham, Pseudo – Barnaba za pomocą skomplikowanej numerologi starał się udowodnić, iż 318 to zaszyfrowana „chwała Jezusa”! Marcjon chciał uprościć tą sporną kwestię. W swoim dziele „Antytezy” zebrał liczne przeciwieństwa pomiędzy chrześcijaństwem a Starym Testamentem: Tora głosi zasadę oko za oko a Jezus kazał miłować swoich nieprzyjaciół, Tora zezwala na rozwód a Jezus tego zakazywał. Stwierdził, że Bóg Ojciec, którego głosił Galilejczyk jest nie do pogodzenia z okrutnym Bogiem Jahwe znanym ze Starego Testamentu. Nazwał go Demiurgiem i przeciwstawił go wizji Boga miłosiernego, którego objawił Jezus Chrystus. Według niego Jezus po to cierpiał w pozornym ciele, aby wyzwolić nas spod władzy Demiurga. Marcjon postulował odrzucenie całego Starego Testamentu. Z pism, które Marcjon uznawał za natchnione zaakceptował jedynie Ewangelię św. Łukasza oraz 10 Listów Apostoła Pawła. Jednakże nie bez zastrzeżeń. Ewangelia ta miała być pozbawiona wątków z dzieciństwa, ponieważ Jezus jako byt boski nie mógł mieć matki a Listy Pawła chciał oczyścić z naleciałości żydowskich. Tak skompilowany Nowy Testament Marcjon był gotowy zaakceptować i podzielił go na dwie części: Ewangelikon oraz Apostolikon. Poglądy Marcjona spotkały się ze sprzeciwem w dynamicznie rozwijającej się gminie po – Pawłowej w Rzymie. Jej zwierzchnik niejaki Pius I sprzeciwił się tej próbie zdyskredytowania żydowskiego dziedzictwa. Marcjon był człowiekiem bogatym i kiedyś zanim zaczął uczestniczyć w sporach teologicznych prowadził działalność przewozu towarów statkami. Dorobił się na tej działalności znacznej fortuny, której część podarował gminie rzymskiej. Pius I zwrócił zatem pieniądze Marcjonowi i wyrzucił go z kościoła w 144 roku. Marcjon nie zrażony tym niepowodzeniem zorganizował gminy, które podzielały jego poglądy. Tworzy tym samym nowy nurt obecny w chrześcijaństwie po – Pawłowym nazywany marcjonizmem, przetrwa on aż do VI wieku. Dla naszych rozważań najważniejszą sprawą w tej kwestii jest pytanie: jaką nazwą Marcjon określa pismo, które my dziś nazywamy Ewangelią św. Łukasza? Tertulian, który w 207 roku napisał rozprawę zatytułowaną” Adversus Marcionem” napisze: „Marcjon evangelio suo nullum adscribit autorem”. Jak więc widać w połowie II wieku nie przypisywano tej Ewangelii żadnemu autorowi!
W 172 roku pogański pisarz Celsus w Słowie Prawdy stwierdzi, że niektórzy chrześcijanie niczym ludzie, którzy po pijanemu działają na własną zgubę, zmienili trzy, cztery, czy więcej razy oryginalny tekst Ewangelii i sfałszowali go, aby mieć odpowiedź na stawiane zarzuty ( Cont. Celsum 2, 27 ). Świadectwo poza – chrześcijańskie potwierdza, że pierwotnie był znany jeden tekst Ewangelii, który zaczął z czasem pojawiać się w różnych wersjach. Celsus również nie przypisuje autorstwa Ewangelii żadnym imionom. Nie wywodzi ich też od apostołów i zarzuca, że modyfikacje pierwotnej Ewangelii dokonywały się w gminach chrześcijańskich. Co jak pokazuje przykład Marcjona rzeczywiście miało miejsce. Zarzuty jakoby chrześcijanie posiadali cztery lub nawet więcej sprzecznych ze sobą Ewangelii doprowadziły do tego, że w gminach po – Pawłowych wybuchła panika. Starano zaradzić sobie z nią w różny sposób. Jednym z nich była próba połączenia wszystkich tekstów ewangelicznych w jedno zharmonizowane Pismo. Próby tej podjął się Tacjan. On również podobnie jak Marcjon zerwał łączność z gminą rzymską i wybrał się na wschód (Mezopotamia, Syria). Jest on autorem kompilacji czterech znanych nam oraz kilku apokryficznych ewangelii – dzieło to jest znane jako Diatessaron ale niestety nie dysponujemy oryginalnym tekstem Tacjana. Naukowcy postarali się odtworzyć go chociaż w przybliżeniu a pomogły im w tym pisma Efrema i Afrahata, którzy bardzo często cytowali z tej Ewangelii długie ustępy. Efrem napisał także komentarz do Diatessaronu odkryty w 1957 roku w języku syryjskim. Perskie i arabskie przekłady tego dzieła noszą na sobie znamiona licznych przeróbek i interpolacji i dlatego ustalając tekst nie za bardzo możemy im ufać. W słynnej z odkryć archeologicznych miejscowości Dura Europos w roku 1933 odkryto mały fragment zawierający zaledwie 14 wersetów tej Ewangelii w języku greckim. Ewangelia ta wywarła znaczny wpływ na kościół syryjski w którym wykorzystywano jej tekst w liturgii aż do V w. Diatessaron przysłużył się też Kodeksowi Fuldańskiemu gdy uzgadniano harmonię ewangeliczną. Jakie są cechy wyróżniające tą kompilację? Przede wszystkim relacje trzech pierwszych Ewangelii: Mateusza, Marka i Łukasza są ujęte w ramy chronologiczne Ewangelii św. Jana.
Wnioski jakie musimy wyciągnąć z tych wszystkich świadectw z II wieku są następujące: chrześcijanie Ewangeliom nie przypisują żadnych imion. Celsus mówi, że pierwotnie chrześcijanie posiadali jedną ewangelię potem tworząc różne jej wersje – tezę tą wydaje się potwierdzać przykład Marcjona i Tacjana.
Kiedy i kto zatem po raz pierwszy nazwał Ewangelie tymi imionami, które my dziś mamy zanotowane w naszym Nowym Testamencie? Był to teolog pochodzący z Azji Mniejszej znany jako Ireneusz z Lyonu. W dziele „Adversus haereses” napisanym około 200 roku utrzymuje, że tak jak w świecie są cztery strony świata tak Bóg dał chrześcijanom cztery Ewangelie: św. Jana, św. Łukasza, św. Mateusza oraz św. Marka. Wyraża on pogląd, który już był podzielany przez większość część gmin po – Pawłowych. Na czym najprawdopodobniej oparł swoje tezy Ireneusz? Wydaje się, że uczynił to pod wpływem poglądów Papiasza, biskupa Hierapolis z pierwszej połowy wieku II. To z jego pism prawdopodobnie Ireneusz zidentyfikował Marka i Mateusza. Niestety jego utwory zaginęły ale na szczęście zacytował je Euzebiusz z Cezarei – możemy zatem posłuchać, co miał do powiedzenia w tej bardzo ważnej kwestii:
” To zaś powiedział prezbiter: Marek, który był tłumaczem Piotra, spisał dokładnie wszystko, co przechował w pamięci, ale nie w tym porządku, w jakim następowały po sobie słowa i czyny Pańskie. Ani bowiem Pana nie słyszał, ani nie należał do jego orszaku, i tylko później, jak się rzekło, był towarzyszem Piotra. Otóż Piotr stosował nauki dla potrzeb słuchaczy, a nie dbał o związek słów Pańskich. Nie popełnił więc Marek żadnego błędu, jeśli w szczegółach tak pisał, jak to się w jego przechowało pamięci. O jedno się tylko bowiem starał, o to, by nic nie opuścić z tego, co słyszał, oraz by nie napisać jakiej nieprawdy”. Oto co Papiasz powiada o Marku. O Mateuszu zaś mówi tak: „Mateusz spisał słowa Pańskie w języku hebrajskim, a każdy tłumaczył je sobie jak umiał”. (…) Prócz tego przytacza jeszcze opowieść o jakiejś niewieście, którą oskarżono przed Panem o wiele grzechów. To samo opowiadanie znajduje się również w Ewangelii Hebrajczyków” ( HE III, 39, 15 – 17).
Papiasz a Ewangelia Marka
Słowa Papiasza w końcu odnoszą się do kwestii na którą szukamy odpowiedzi dlatego warto przeanalizować to świadectwo bardziej dokładnie. Jak wynika z treści tych słów Papiasz odnosi się do jakiejś krytyki Ewangelii Marka: ktoś mianowicie zarzucił temu Pismu brak poprawnej chronologii zdarzeń z życia Jezusa. Papiasz usprawiedliwia autora twierdząc, iż jest to nie bezpośredni świadek wydarzeń z czasów Jezusa a jedynie słuchacz Piotra, który spisał jego nauki nie dbając o poprawną kolejność zdarzeń. Czy zatem możemy dać w tym aspekcie wiarę słowom Papiasza? Przede wszystkim musimy sprawdzić czy Marek, towarzysz Piotra mógł napisać Ewangelię znaną pod jego imieniem. Ustalmy fakty, które potwierdzają słowa Papiasza. Rzeczywiście Ewangelia Marka sprawia wrażenie zbioru różnych opowieści sztucznie łączonych za pomocą spójników takich jak: I zaraz, I znowu, I poszedł, A gdy itd. ( Mr 1, 29; 2, 1 por. 4, 1; 3, 20; 4, 10 ). Gdyby pozbyć się tych łączników można by otrzymać wiele różnych perykop, które wydają się być łączone bez jakiegoś wyraźnego porządku ( złudzenie ). Pomimo tego nie można zgodzić się z Papiaszem, że Marek pisząc nie tworzył jednego zamkniętego dzieła. Struktura Ewangelii oparta jest na geografii i ma pewne specyficzne Markowe cechy takie jak widoczna słabość tego autora do cyfry trzy: trzykrotne zaparcie się Piotra oraz trzykrotne podejście do uczniów w trakcie modlitwy w Ogrojcu. Argumentów, że jest to tekst dokładnie przemyślany dostarczę czytelnikowi w dalszej części znacznie więcej w tym momencie musimy przyznać rację tezie Papiasza, że ewangeliście nie zależało na poprawnym przekazie kolejności życia Jezusa – nie miał więc na celu Marek sporządzać biografii. Co przemawia przeciwko jego autorstwu? Wymieńmy tutaj tylko kilka podstawowych faktów. Ewangelista mylnie nazywa Heroda Antypasa królem, nie posiadał on tego tytułu: był on tetrarchą (Mk 6, 14 por. Mt 14, 1). Gdyby pozostał pod wpływem słów Piotra nie popełniłby tego błędu. Piotr jako Galilejczyk był poddanym Heroda nie ma więc możliwości, aby nie poprawił tego poważnego nadużycia. Autor Ewangelii kompletnie nie zna geografii Palestyny. Marek opisując podróż Jezusa z Tyru nad Jezioro Galilejskie każe mu iść przez Sydon i posiadłości Dekapolu (Mk 7, 31). To jak słusznie zauważył Bryan Bruce:
„To tak jak chcąc się dostać z Krakowa do Warszawy, przejechać przez Gdańsk i po drodze zahaczyć o Czechy”( B. Bruce, Jezus. Dowody zbrodni, Warszawa 2011, s. 86).
Niewiedza Marka rozciąga się nie tylko na geografię i politykę ale również na zwyczaje obowiązujące wśród Żydów. Wkłada on w usta Jezusa słowa z których wynika jakoby kobieta mogła sama się rozwieść ze swoim mężem (Mr 10, 12). Tymczasem nawet słabo zorientowany człowiek w regulacjach Tory wie, iż był to przywilej tylko i wyłącznie mężczyzny. Sam Piotr jest w Ewangelii przedstawiony w negatywnych barwach. Marek bardzo często tłumaczy wyrażenia aramejskie i stara się objaśniać nieznane rytuały żydowskie. Rzadko też przytacza w przeciwieństwie do ewangelisty Mateusza słowa Jezusa, które poganie mogliby źle zrozumieć. Trudno w tym wypadku nie zgodzić się z poglądem większości biblistów, iż jest to pismo skierowane do środowiska pogańskiego. Tymczasem jak informuje nas Paweł, Piotr głosił ewangelię obrzezanym czyli Żydom (Ga 2, 7). Musimy się pogodzić z tym, że autor Ewangelii pozostanie osobą nieznaną.
Interkalacje
Jednym z motywów kompozycyjnych Marka jest tzw. interkalacja, która polega na wprowadzeniu w dwie warstwy zupełnie innego motywu ( sandwich ). Typowym tego przykładem jest kontrowersja z Belzebubem zbudowana właśnie na zasadzie sandwicha:
1) Wydarzenie pierwsze – Rodzina Jezusa uważa, że Jezus zwariował i próbują go powstrzymać (Mr 3, 19 – 21).
2) Wydarzenie drugie – Uczeni w Piśmie zarzucają Jezusowi współpracę z Belzebubem (Mr 3, 22 – 30).
3) Wydarzenie pierwsze – Jezus odrzuca rodzinę z którą łączą go więzy krwi na rzecz rodziny duchowej (Mr 3, 31 – 35).
Wydarzenie pierwsze zostało przerwane inną relacją a po jej skończeniu następuje powrót do głównego wątku.Te same elementy napotykamy w relacji wskrzeszenia córki Jaira:
1) Wydarzenie pierwsze – Nadzorca synagogi prosi o wyleczenie swojej córki (Mr 5, 22 – 24).
2) Wydarzenie drugie – Jezus uzdrawia kobietę chorą na krwotok (Mr 5, 22 – 34).
3) Wydarzenie pierwsze – Jezus wyrusza w drogę i wybudza córkę przełożonego synagogi (Mr 5, 35 – 43).
Marek buduje więc paralelizm dwóch dramatycznych sytuacji. W zdarzeniu pierwszym ratuje dziewczynkę, która ze względu na wiek dwunastu lat jest jeszcze w wieku przedmenstruacyjnym a w wydarzeniu drugim relacjonuje uzdrowienie kobiety, która od dwunastu lat cierpi na menstruacyjny upływ krwi. Prawdopodobnie oba zdarzenia w ustnych lub pisemnych zbiorach istniały osobno a połączył je Marek, aby nadać tym uzdrowieniom symboliczną wymowę, którą najdosadniej określił Crossan:
„Pomyślmy o teologicznych implikacjach tej interkalacji, o kodeksie czystości, wedle którego menstruacja jest nieczysta, także – z punktu widzenia Marka – kobiety zaczynają umierać w wieku dwunastu lat i od tej pory są żywymi trupami” ( J. D. Crossan, Kto zabił Jezusa? Korzenie antysemityzmu w ewangelicznych relacjach o śmierci Jezusa, Książka i Wiedza, Warszawa 1998, s. 137).
Tak „kanapkowo” zbudowana jest cała Ewangelia – czyżby Piotr opowiadał o Jezusie w formie „sandwicha”?
Ewangelia Marka z „lotu ptaka”
Ewangelia Marka nie była chętnie czytana i z rzadka sięgali po nią Ojcowie Kościoła. Dopiero odkrycie, iż była ona źródłem dla Mt i Łk spowodowało wzrost zainteresowania tym pismem przede wszystkim ze strony egzegetów i historyków. Najwcześniejsze odpisy tej Ewangelii pochodzą z III wieku. Papirusy przekazują nam najstarsze zabytki piśmiennictwa chrześcijańskiego. Materiał do nich sporządzano z włókien trzciny papirusowej, którą suszono a następnie zszywano lub klejono w parometrową taśmę. Z papirusowych fragmentów jesteśmy w stanie zrekonstruować 40% Nowego Testamentu. Najwięcej fragmentów papirusowych dotyczy Ewangelii Jana (30 papirusów) oraz Ewangelii Mateusza ( 23 papirusy ). Tekst Mr jest obecny tylko na trzech fragmentach papirusowych!
B45 – Mk 6. Papirusowy kodeks zawierający Mk pochodzący z początku III wieku; przechowywany w Dublinie.
B88 – Mk 2, 1 – 26. Pochodzi z IV wieku; przechowywany w Milanie.
B84 – Mk 2, 2 – 5. 8 – 9; 6, 30 – 31. 33 – 34. 36 – 37. 39 – 41. Pochodzi z VI wieku; przechowywany w Louvain.
To pokazuje jak skuteczna była próba wyeliminowania Mr przez Mt i Łk. Q jako samodzielna jednostka została właśnie w ten sposób zneutralizowana, ponieważ zarówno Mt i Łk wchłonęli jej tekst do swoich ewangelii.
Mr powinien być jednym z podstawowych dokumentów w próbie dotarcia do Jezusa historycznego. Oczywiście cały czas trzeba pamiętać o tym, że nie jest to biografia lecz dzieło teologiczne a właściwie liturgiczne luźno nawiązujące do prawdziwych faktów historycznych. Ewangelia, bowiem nie jest biografią lecz Dobrą Nowiną, którą głosił Jezus. Mk powstał po roku 70 n. e. świadczą o tym teksty mówiące o zniszczeniu świątyni w Jerozolimie ( Mk 12, 9; 15, 38). Kompozycja jest adresowana do gojów, ponieważ autor stara się objaśniać czytelnikowi znaczenie zwyczajów żydowskich ( Mk 7, 3 – 4; 14, 12; 15, 42) i sporadycznie sięga do proroctw ST. W Mr Jezus posiada wiele cech podkreślających jego człowieczeństwo a których pozbawili go i Mt i Łk. To on i tylko on wspomina, iż rodzina Jezusa na początku jego działalności myślała, że ich krewny oszalał ( Mk 3, 21). Galilejczyk czasami nie może w Mr uczynić cudu i nie jest wszechwiedzący ( Mk 6, 5 – 6; 9, 16. 33; 13, 32). Jezus Mr jest człowiekiem posiadającym boską moc ujawniającą się w uzdrawianiu i egzorcyzmach. Porównując go pod względem literackim z Q zauważamy, że bardzo rzadko pojawiają się w Mr makaryzmy. Q posiada większą ilość prorockich gróźb a Mr tylko dwie (Mk 8, 38; 12, 38 – 40). Mr umieszcza w ewangelii częste kontrowersje z oponentami (12) a w Q odnajdujemy tylko jeden opis kontrowersji. Przypowieści, które wygłasza Jezus w Q dotyczą eschatologii i są wezwaniem do pokuty przed nadchodzącym sądem. Tradycja Q jest niezależna od Mr. Q widzi Jezusa w perspektywie deuteronomistycznej i jego śmierć nie jest tam wyjątkowa, lecz wpisuje się w ciąg proroków odrzucanych przez Izrael. U Mr widać Pawłową interpretacje śmierci, Jezusa i jest ona odkupieniem grzechów ludzkości. Q jest pismem na którym nie ciąży nauczanie Pawła a Jezus nie jest nazywany tam Chrystusem natomiast w Mr ani razu nie stosuje on sam wobec siebie tego określenia. Gdy Piotr nazwał go Chrystusem, to Jezus zabronił komukolwiek o tym mówić, a następnie wyjaśnił, że on identyfikuje się z cierpiącym Synem Człowieczym. Piotr sprzeciwił się temu a Jezus bardzo szorstko go odprawił nazywając go szatanem (Mr 8, 27 – 33). Sekret mesjański, którego autorem jest Mr został stworzony w celu wytłumaczenia faktu dlaczego w najstarszej tradycji Jezus nigdy nie ogłasza się Chrystusem ani też nigdy tak siebie nie nazywa. Wspólne dla Q i Mr tytuły Jezusa to Syn Boży i Pan. Mr negatywnie przedstawia rodzinę Jezusa oraz Piotra – Kefasa. Rodzina wraz z braćmi nie przyjmuje orędzia Jezusa i próbuje pochwycić go mając go za osobę niezrównoważoną psychicznie. Prawdopodobnie stała za tym chęć zdyskredytowania wspólnoty jerozolimskiej, która uważała się za spadkobiercę nauk Jakuba. Mr powstał w nurcie chrześcijaństwa po – Pawłowego a jej założyciel pozostawał w konflikcie z rodziną Jezusa. Czarna propaganda pomagała w sporach z judaizującymi. Oczywiście początkowy konflikt mógł być historyczny niemniej Marek ani razu nie nadmienił, że w końcu Jakub stał się uczniem swojego brata ( M. Goulder, The Loyalty Test I: Jesus Family and the Sons of Zebedee,w: idem, St. Paul vs. St. Peter. A Tale of Two Missions, London 1994, s. 8 – 16 ). Te same motywy stoją za próba zdyskredytowania Kefasa: zostaje on nazwany przez Jezusa szatanem, próbuje rozłożyć namioty dla Eliasza i Mojżesza, zasypia w trakcie czuwania w Getsemane i trzykrotnie zapiera się Jezusa w chwili jego pojmania ( Mk 8, 32 – 33; 9, 5; 14 , 37, 66 – 72). Piotr nie wzbudza sympatii czytelnika i trudno doprawdy zrozumieć, że istnieją jeszcze badacze, którzy uważają, że pismo to odzwierciedla naukę Piotra! Kompozycje Mr i występujące w nim bloki tematyczne można podzielić następująco:
I. Tajemnice Mesjasza (Mk 1, 14 – 8,30). 1. Jezus a lud (Mk 1, 14 – 3, 6). 2. Jezus a jego rodzina ( Mk 3, 7 – 6, 6). 3. Jezus a uczniowie (Mk 6,6 – 8, 30).
II. Tajemnica Syna Człowieczego ( Mk 8, 31 – 16,8). 1. Droga Syna Człowieczego (Mk 8, 31 – 10, 52). 2. Objawienie się Syna Człowieczego w Jerozolimie ( Mk 11, 1 – 13, 37).
III. Męka i zmartwychwstanie Syna Człowieczego (Mk 14, 1 – 16, 8).
Ideą przewodnią Mr jest wykazanie, że Jezus jest Synem Bożym (Mk 1, 1). W odróżnieniu od Q Mr zamieścił opis męki, który zajmuje jedną trzecią jego dzieła. Przyjęcie literackiej konstrukcji w której wszystko zmierza do męczeństwa w Jerozolimie sprawia wrażenie jakby Jezus tylko jednokrotnie odwiedził stolicę Judei. Nie można jednak zapominać, że jest to jedynie konstrukcja literacka i odstąpienie od niej – jak pokazuje przykład Ewangelii Jana – powoduje zupełnie inne wnioski, które są zgodne ze zwyczajami żydowskimi, a zakładały one przynajmniej trzykrotne pielgrzymowanie do świątyni w ciągu roku. Wszyscy badacze są zgodni w tym, że Jezus był pobożnym, wędrownym żydowskim kaznodzieją zatem wielokrotne pielgrzymowanie jego do Jerozolimy w zasadzie można uznać za pewne. Ewangelia zaczyna się od chrztu Jezusa a kończy się odkryciem pustego grobu.
Zależności ewangeliczne
Johann Griesbach (1774) dopatrzył się, że trzy ewangelie mianowicie Mateusza, Łukasza i Marka są tak do siebie podobne, że można porównywać ich teksty zestawiając je ze sobą tworząc tak zwaną synopsę. Wszystkie te trzy ewangelie nazwano synoptycznymi, ponieważ prezentują mniej więcej jeden punkt widzenia w przeciwieństwie do Ewangelii św. Jana. U synoptyków po chrzcie udzielonym Jezusowi przez Jana Chrzciciela, opisana jest jego działalność na terenie Galilei, która kończy się przybyciem do Jerozolimy a następnie ukrzyżowaniem i jego zmartwychwstaniem. Okres nauczania Jezusa trwa około roku. Ewangelia Jana przekazuje nam zupełnie inną historię: wysłannik niebios Jezus naucza na przemian to w Jerozolimie to w Galilei a jego misja trwa około trzech lat. Według synoptyków Jezus został ukrzyżowany 15 dnia miesiąca nissan a według Jana 14 dnia tego miesiąca. Jezus Jana jest skoncentrowany na nauczaniu o samym sobie; u synoptyków Jezus naucza o Królestwie Boga i łączy to orędzie z egzorcyzmami, o których Jan nie wspomina żadnym słowem. Inny przebieg ma też u Jana Ostatnia Wieczerza, która według niego kończy się umyciem stóp swoim uczniom, a nie jak u synoptyków błogosławieństwem chleba i wina. Tych różnic pomiędzy Janem a synoptykami jest znacznie więcej; należy więc ją rozpatrywać niezależnie od pierwszych trzech ewangelii.
„Ewangelia Jana opowiada nie dzieje charyzmatycznego galilejskiego proroka, ale Przybysza z Nieba, wiecznego twórczego Słowa (Logos) Bożego, które na krótko wcieliło się w człowieka, by odkupić ludzkość, zanim wróciło z ziemskiego wygnania do swego Ojca w niebiańskim domu” ( G. Vermes, Kto był kim w czasach Jezusa?, Warszawa 2006 ,s. 122 ).
Natomiast podobieństwo trzech ewangelii synoptycznych jest tak duże, że nie można tego tłumaczyć wspólna tradycją ustną. Synoptycy bardzo często korzystają nie tylko z identycznych słów ale i całych fraz co najlepiej uwidoczni porównanie tekstu oryginalnego:
ελευσονται δε ημεραι οταν απαρθη απ αυτων ο νυμφιος και τοτε νηστευσουσιν ( Mt 9, 15 b ).
ελευσονται δε ημεραι οταν απαρθη απ αυτων ο νυμφιος και τοτε νηστευσουσιν εν εκειναις ταις ημεραις ( Mr 2, 20 ).
ελευσονται δε ημεραι και οταν απαρθη απ αυτων ο νυμφιος τοτε νηστευσουσιν εν εκειναις ταις ημεραις ( Łk 5, 35 ).
Pomimo istotnych podobieństw Ewangelie synoptyczne różnią się od siebie w wielu istotnych szczegółach. Ewangelia Marka nie posiada opisów dzieciństwa Jezusa, natomiast opisy te posiadają Ewangelie Mateusza i Łukasza, choć pochodzą one z różnych, sprzecznych źródeł. Marek nie zna Kazania na Górze, natomiast jego skróconą wersję zamieszcza Łukasz na Równinie (Mt 5, 1 por.: Łk 6, 17). Marek kończy swoją ewangelię opisem pustego grobu, natomiast dwaj pozostali ewangeliści zamieszczają opisy objawień zmartwychwstałego Jezusa przy czym Mateusz lokalizuje je w Galilei natomiast Łukasz w Jerozolimie. Bibliści postanowili zatem spróbować wyjaśnić fakt zależności literackiej synoptyków i odpowiedzieć na pytanie: skąd biorą się różnice i podobieństwa w relacji synoptyków? W wyniku wieloletnich prac różnych pokoleń badaczy została sformułowana teoria dwóch źródeł. Heinrich Julius Holtzmann w 1863 roku w dziele zatytułowanym: Die synoptischen Evangelien, ihr Ursprung und geschichtlicher Charakter przekonująco uzasadnił, że Ewangelia Marka powstała jako pierwsza i niezależnie od siebie korzystali z niej autorzy Ewangelii Mateusza i Łukasza. Przedstawmy zatem jeden z logiczniejszych dowodów: jeśli Mateusz i Łukasz korzystali z Marka jako źródła to powinni różnić się w relacjach, których nie posiada Marek. Łukasz i Mateusz różnią się w opisach dzieciństwa Jezusa a także w jego genealogii. Marek kończy relacje z życia Jezusa informacją o pustym grobie natomiast pozostali synoptycy kontynuują swoje ewangelie poszerzając je o opisy wizji zmartwychwstaniowych uczniów. Sprzeczności pomiędzy tymi relacjami są uderzające:
„A po sabacie,o świcie pierwszego dnia tygodnia,przyszła Maria Magdalena i druga Maria, aby obejrzeć grób” ( Mt 28, 1 ) „A pierwszego dnia tygodnia,wczesnym rankiem,przyszły do grobu, niosąc wonności, które przygotowały” ( Łk 24, 1 ).
„Poszli więc i zabezpieczyli grób, pieczętując kamień i zaciągając straż” ( Mt 27, 66 ) Brak strażników przy grobie w opisie Łukasza.
„I oto powstało wielkie trzęsienie ziemi, albowiem anioł Pański zstąpił z nieba (…). Wtedy anioł odezwał się i rzekł do niewiast: Wy się nie bójcie” ( Mt 28, 2. 5 ). „ (…) oto dwaj mężowie przystąpili do nich w lśniących szatach. A gdy się zatrwożyły (…) oni rzekli do nich: Dlaczego szukacie żyjącego wśród umarłych?” ( Łk 24, 4. 5 )
„A idąc śpiesznie powiedzcie uczniom jego, że zmartwychwstał, i oto poprzedza was do Galilei,tam go ujrzycie;oto powiedziałem wam” ( Mt 28, 7 ). „Nie ma go tu, ale wstał z martwych. Wspomnijcie, jak mówił wam, będąc jeszcze w Galilei” ( Łk 24, 6 )
Brak opisu ukazania się zmartwychwstałego Jezusa uczniom zmierzającym do Emaus u Mt. „I oto tego samego dnia dwaj z nich szli do miasteczka zwanego Emaus, które było oddalone o sześćdziesiąt stadiów od Jerozolimy” ( Łk 24, 13 )
„A jedenastu uczniów poszło do Galilei, na górę, gdzie im Jezus przykazał. I gdy go ujrzeli, oddali mu pokłon, lecz niektórzy powątpiewali” ( Mt 28, 16, 17) „I wstawszy tejże godziny, powrócili do Jerozolimy i znaleźli zgromadzonych jedenastu (…). A gdy to mówili, On/Jezus/sam stanął wśród nich i rzekł im: Pokój wam” ( Łk 24, 33. 36 ).
Różnica w opisach wielkanocnych daje się jedynie tłumaczyć tym, że ewangeliści w momencie gdy przestali korzystać z tekstu źródłowego, którym był dla nich Marek skorzystali z relacji pochodzących z dwóch odmiennych tradycji istniejących w ich gminach. Najmocniejszy jednak dowód na to, że Marek był najstarszym ewangelistom przedstawił Karl Lachmann w 1835 roku. Najkrócej można go przedstawić w następujący sposób: gdy Mateusz nie zachowuje się zgodnie z kolejnością, która jest u Marka to nie zgadza się z tym Łukasz, a gdy Łukasz postanawia odejść od kolejności Marka wtedy Mateusz postępuje zgodnie z relacją Marka. Gdy relacja Mateusza i Łukasza postanawia zachować tą samą kolejność to nie przeczy ona relacji Marka. Podsumowanie tych zależności prowadzi nas do tezy, iż Marek był jednym ze źródeł dla pozostałych synoptyków a ich Ewangelie przede wszystkim wzorują się na nim. Co jeszcze przemawia za pierwszeństwem Ewangelii Marka? To, że Mateusz przejął prawie w całości materiał Marka. 170 wersów z Mateusza prawie w całości pokrywa się z Markiem a z 666 wierszy istniejących u Marka, Mateusz wykorzystał 600! Na 1072 wiersze, które posiada Ewangelia Mateusza tylko około 330 wierszy stanowi jej własność. Natomiast Łukasz około 350 wierszy zapożyczył od Marka a czasami po prostu inaczej opowiada paralelne perykopy jak np. wzgardzenie w Nazarecie, które u Łukasza o mało nie kończy się śmiercią Jezusa a w relacji Marka kończy się ona nie możnością dokonania przez Jezusa cudu ze względu na brak wiary ziomków Jezusa (Łk 4, 16 – 30; por. Mr 6, 1 – 5).
W jakim celu zostały napisane ewangelie Mt i Łk skoro, w zasadzie powielają one materiał Mk? Otóż Mk nie podobał im się z wielu względów i tym można wytłumaczyć istnienie niektórych minor agreements czyli pewnych zgodności Mt i Łk przeciwko Mr. Zarówno Mt jak i Łk opuszczają ustęp, który Mr błędnie przypisał Izajaszowi oraz wspólnie korygują Mr błąd historyczny:
„I usłyszał król Herod” ( Mr 6, 14 ); „W tym czasie usłyszał tetrarcha Herod” ( Mt 14, 1 ); „I usłyszał tetrarcha Herod” ( Łk 7, 1 ).
„Gniewny Jezus”
W Ewangelii Marka Jezus często się gniewa i jest to jego jakaś cecha charakteru. Przyjrzyjmy się jak Jezus patrzył na zebranych w synagodze zanim przystąpił do cudu uzdrowienia uschniętej ręki pewnego człowieka: „I spojrzał na nich z gniewem” ( Mk 3, 5 ). Ta cecha charakteru Jezusa przeszkadzała przede wszystkim Mt i Łk. Dlaczego? Gdy oni układali ewangelie istniała już wtedy mocno zarysowana koncepcja głosząca, że Jezus był bezgrzeszny. Tymczasem tradycja żydowska do grzechów zaliczała gniew: „Nie unoś się gniewem i nie grzesz” (Berachot 29). „Rzekł Rabbi Szemuel bar Nachman, rzekł Rabbi Jochanan: Człowieka gniewliwego biorą we władanie wszelkie moce piekielne, jako powiedziano: „I usuń gniew z twego serca i złość z twego ciała” (Nedarim 22).
Zobaczmy jak z tym problemem poradzili sobie synoptycy:
„I spojrzał na nich z gniewem, zasmucił się z powodu zatwardziałości ich serca, i rzekł owemu człowiekowi: Wyciągnij rękę! I wyciągnął, i ręka jego wróciła do dawnego stanu” ( Mr 3, 5 );
„Wtedy rzekł temu człowiekowi: Wyciągnij swoją rękę, a on wyciągnął i stała się znów zdrowa jak druga” ( Mt 12, 13 )
„I spojrzawszy wokoło po wszystkich, rzekł do niego: Wyciągnij rękę swoją. A ten to zrobił, i ręka jego wróciła do dawnego stanu”( Łk 6, 10 ).
Obydwaj opuszczają kontrowersyjny tekst o gniewie Jezusa. Ich Mistrz musiał być doskonały w związku z czym muszą usunąć teksty mogące świadczyć o czynach, które mogły być uznane jako grzech:
„Gdy Jezus to spostrzegł, oburzył się i rzekł do nich: Pozwólcie dziatkom przychodzić do mnie” ( Mr 10, 14 );
„Lecz Jezus rzekł: Zostawcie dzieci w spokoju i nie zabraniajcie im przychodzić do mnie” ( Mt 19, 14 )
„Jezus zaś przywołał je i rzekł: Pozwólcie dzieciom przychodzić do mnie i nie zabraniajcie nim” ( Łk 18, 16 ).
Identycznie postępują w tej perykopie o dzieciach i Mateusz i Łukasz opuszczają frazę z oburzeniem Jezusa.
Doskonały cudotwórca
Mt i Łk starają się tuszować nieudane uzdrowienia Jezusa:
„I nie mógł tam dokonać żadnego cudu” ( Mr 6, 5 );
„I nie uczynił tam wielu cudów” ( Mt 13, 58 );
Łukasz w 4, 16 – 30 woli nie wspominać nic na temat nieudanych uzdrowień.
„I uzdrowił wielu, których trapiły przeróżne choroby, i wypędzili wiele demonów” ( Mr 1, 34 ).
„On wypędzał duchy słowem i uzdrawiał wszystkich, którzy się źle mieli” ( Mt 8, 16 ).
„On zaś kładł na każdego z nich ręce i uzdrawiał ich” ( Łk 4, 40 ).
I Mt i Łk chcieli przedstawić Jezusa jako bardziej doskonałego uzdrowiciela niż prezentował to Mr:
„I przystąpiwszy ujął ją za rękę podniósł ją; i opuściła ją gorączka” ( Mr 1, 31 )
„I dotknął się ręki jej, i ustąpiła gorączka” ( Mt 8, 15 )
I stanąwszy nad nią, zgromił gorączkę, i ta opuściła ją ( Łk 4, 39 ).
Mt i Łk nie pisali po to, aby uzupełnić Mr, lecz po to, aby ich relacje go zastąpiły. Właściwie nie powinniśmy mówić o Mt i Łk, lecz raczej o Deutero i Trito – Marku.
III) Ewangelia Mateusza.
Tradycja chrześcijańska wiązała autora Ewangelii Mateusza z celnikiem z Kafarnaum i według niej napisał on jako pierwszy swój przekaz z życia Jezusa. Wiemy już jednak, że jest to pogląd błędny. Autor Mt posługiwał się Mr jako jednym ze swoich źródeł a gdyby Mateusz naprawdę napisał wspomnienia ze swojego życia to coś tak osobistego jak powołanie przez swojego ukochanego Mistrza z Nazaretu przepisałby prawie w słowo w słowo od kogoś kto nie uczestniczyłby w tym zdarzeniu? Niech każdy sam porówna oba wersety i niech odpowie sobie na to pytanie:
και παραγων ειδεν λευιν τον του αλφαιου καθημενον επι το τελωνιον και λεγει αυτω ακολουθει μοι και αναστας ηκολουθησεναυτω ( Mr 2,14 );
και παραγων ο ιησους εκειθεν ειδεν ανθρωπον καθημενον επι το τελωνιον ματθαιον λεγομενον και λεγει αυτω ακολουθει μοι και αναστας ηκολουθησεναυτω ( Mt 9, 9 ).
Ireneusz z Lyonu zatem nie miał racji mylnie identyfikując jedną z Ewangelii synoptycznych jako pochodzącą od Apostoła Mateusza. Gdyby pisał ją jeden z naocznych świadków nie potrzebowałby podpierać się czyimś świadectwem, który na dodatek nawet według tradycji nie był bezpośrednim świadkiem zdarzeń. Tymczasem jak pamiętamy Papiasz nadmienił jedynie, że Mateusz spisał słowa Jezusa w języku hebrajskim natomiast nic nie wspominał o pisaniu przez niego ewangelii. Ewangelia Mateusza nie jest żadnym tłumaczeniem z hebrajskiego lub aramejskiego na grecki. Została ona napisana, co już od dawna podejrzewano (Erazm z Rotterdamu), po grecku i to w miarę poprawnym stylem a na pewno lepszym niż ten, który prezentuje Mr. W tekście występują tzw. aliteracje, które są wyróżniającą cechą języka greckiego ( np. kakous, kakos apolosei – Mt 24, 41 ). Cytaty ze ST pochodzą z tłumaczenia greckiego zwanego Septuagintą i są wspólne z innymi synoptykami (Mt 15, 8 – 9; Mk 7, 6 – 9). U Mt spotykamy się z tzw. cytatami refleksyjnymi. Adaptuje on zastane teksty i przekształca je w zgodzie ze swoją wizją teologiczną (por. Mt 4, 14 – 17=Iz 8, 23; 9, 1). Badania nad treścią Mt doprowadziły badaczy do stwierdzenia, iż Ewangelia ta charakteryzuje się pewną dwuwarstwowością. Spotykamy w niej ustępy wyraźnie projudaistyczne jak i o zabarwieniu antyjudaistycznym żeby nie powiedzieć antysemickim. Czy można zatem wyciągnąć z tego wniosek, że redakcja Mt przebiegała dwuetapowo? Niewątpliwie można w Mt dostrzec warstwę judeochrześcijańską do której wykorzystano Q oraz inne logia Jezusa. Warstwa ta jest negatywnie ustosunkowana do misji wśród pogan i podkreśla nie przemijającą wartość Tory. Po zburzeniu świątyni w 70 r. po Chr. redaktor wykorzystuje tą pierwotną część nakładając na nią nowe źródła w postaci Mr i innych materiałów. Całość została zredagowana najprawdopodobniej w Antiochii w latach 75 – 85. Literacko część badaczy określa Mt jako Kleinliterature czyli literaturę ludową i w związku z tym nie przypisują temu dokumentowi żadnej wartości historycznej ( np. K. L. Schmidt, R. Bultmann, D. O. Via, R. H. Gundry ). Czy ta Ewangelia jest biografią Jezusa? Niestety i tu musimy się rozczarować. Nie znajdziemy tam żadnych wiadomości na temat młodości Jezusa. Mateusz nie wnosi nic więcej do obrazu Jezusa, który posiadamy już dzięki Markowi. Tak samo jak i Marek większość perykop łączy za pomocą przysłówka wtedy i stara się upodobnić życie Jezusa do postaci Mojżesza. Stąd wzięły się historie o rzezi niewiniątek oraz umiejscowienie kazania Jezusa na Górze, ponieważ chciał, aby jego Mistrz nadał prawo w ten sam sposób jak uczynił to Mojżesz na Górze Synaj. Dzieciństwo Jezusa jest nawiązaniem do historii Mojżesza. Tych podobieństw jest znacznie więcej. Oto niektóre z nich wymienione przez ks. A. Kowalczyka:
1) Żydzi nie rozumieli Jezusa ( Mt 13,13-15 ). Izraelici nie rozumieli znaków i cudów wyjścia ( Pwt 29,3 ).
2) Faryzeusze odrzucają Jezusa i „bluźnią przeciwko Duchowi Świętemu” (Mt 12,22-32). Korach z pokolenia Lewiego oraz ponad dwustu pięćdziesięciu przedstawicieli ludu zbuntowało się przeciw Mojżeszowi i „zbluźniło przeciwko Jahwe” ( Lb 16,1-35 ).
3) Jezus na górze przemienienia objawia się tylko trzem apostołom ( Mt 17, 1-8). Bóg na górze Synaj objawia się po zawarciu przymierza tylko Mojżeszowi i przywódcom ludu ( Wj 24,9-11 ).
4)Arcykapłani i starsi ludu kwestionują działalność Jezusa: „Jakim prawem to czynisz? I kto ci dał tę władzę?” ( Mt 21,23 ). Izraelici kwestionują autorytet Mojżesza: „Któż cię ustanowił naszym przełożonym i rozjemcą?” ( Wj 2,14 ).( ks. A. Kowalczyk , Problem synoptyczny, Wyd. „Bernardinum”, 2009, s. 37 ).
Mt stara się przede wszystkim załagodzić negatywny obraz uczniów Jezusa, który powstał przez konwencję literacką Marka:
„I wszedł do nich do łodzi, i wiatr ustał; a oni byli wstrząśnięci do głębi. Nie rozumieli bowiem cudu z chlebami, gdyż serce ich było nieczułe” ( Mr 6, 51 – 52 ).
„A gdy weszli do łodzi, wiatr ustał. A ci, którzy byli w łodzi, złożyli mu pokłon, mówiąc: Zaprawdę ty jesteś Synem Bożym” ( Mt 14, 32 – 33 ).
W relacji Mr uczniowie nawet po uczynieniu cudu nic nie rozumieją, dla Mt było to nie do przyjęcia i wprowadza on zmiany, które mają pozwolić czytelnikowi na spojrzenie na apostołów bardziej przychylnym okiem. W tym celu we wszystkich tekstach w których Mr negatywnie przedstawił uczniów, Mt zmienia ich wymowę lub po prostu usuwa ( Mt 13, 16 = Mk 4, 13; Mt 14, 33 = Mk 6, 52; Mt 16, 9 = Mk 8, 17; Mt 17, 4 = Mk 9, 6; Mt 17, 9 = Mk 9, 10; Mt 17, 23 = Mk 9, 32; Mt 20, 17 = Mk 10, 32 ). Mt obdziera Jezusa z Markowego człowieczeństwa . Jezus nie gniewa się/ lituje się nad trędowatym ( Mk 1, 41 por. Mt 8,3; Mk 3, 5 por. Mt 12, 13), nie wyraża zdziwienia (Mk 6,6 por. Mt 10, 1). Mt opuszcza perykopę o krewnych, którzy próbują pochwycić Jezusa, ponieważ podejrzewają, że odszedł od zmysłów a nawet nie pozwala Jezusowi na wykonywanie jakichkolwiek czynności w celu uzdrowienia, skracając kontrowersyjny fragment (Mr 7, 31 – 37 por.: Mt 15, 29 – 31). Mt rozpoczyna też tendencje, która zostanie doprowadzona do perfekcji w Ewangelii Jana. Zmienia on wymowę nauczania Jezusa, który zamiast nauczać o Królestwie Bożym zaczyna nauczać o Królestwie Jezusa:
„Królestwo Boże nadchodzące w mocy” ( Mk 9, 1 ) = „Syn Człowieczy przychodzący w Królestwie swoim” ( Mt 16, 28 ).
Jezus jest dla Mt nowym Mojżeszem i prawodawcą w związku z czym Mt komponuje swoją ewangelię wzorując się na ST:
1) Genealogia Jezusa – Mt 1, 1 – 17 ( Nowa Księga Rodzaju )
2) Narodzenie Jezusa, Kazanie na Górze ( Nowa Księga Przymierza ) – Mt 1, 18 – 9, 34 ( Nowa Księga Wyjścia )
3) Jezus wybiera Apostołów ( organizuje nowy lud ) – Mt 9, 35 – 10, 42 ( Nowa Księga Kapłańska )
4) Izrael odrzuca posłannictwo Jezusa. Opis nowej Ziemi Obiecanej – Mt 11, 1 – 13, 53 ( Nowa Księga Liczb )
5) Dalsze kontrowersje znaki i pouczenia – Mt 13, 54 – 18, 35 ( Nowa Księga Powtórzonego Prawa )
6) Nowe przepisy etyczne, polemiki z przeciwnikami, ostrzeżenia i proroctwa, opowiadanie o męce i śmierci Jezusa – Mt 19, 1 – 27, 66 ( Nowa Księga Jozuego ).
Nie umniejszając odkryć badaczy w temacie zależności kompozycyjnej od Pięcioksięgu warto zwrócić uwagę na analizę strukturalną Mt, którą przeprowadził P. Jullien de Pomerol, który korzystając z analiz Proppa – badacza zajmującego się rosyjskimi bajkami – odkrył, że Ewangelia Mateusza wpisuje się w bajkową strukturę opowiadania. Zaproponował on, aby
czytać ją jako baśń korzystając za schematu Proppa. Po podzieleniu jej na czternaście fragmentów w każdym z nich syntagmatycznie zestawił działania a wszystko to spełniło trzydzieści jeden założeń Proppa. Autor podsumował te zabiegi następująco:
„1. Schemat Proppa można zastosować do opowiadania Mateusza. Pozwala on określić jego formę.
2. Chociaż narracyjna logika opowiadania Mateusza zgadza się z funkcjami wymienionymi przez Proppa, jego treść różni się od zawartości magicznych bajek.
3. Zastosowanie schematu Proppa pozwala na ukazanie struktury i planu Ewangelii, która – zdaniem Julliena de Pomerola – składa się z czternastu sekwencji”
( ks. R. Bartnicki, Ewangelie Synoptyczne – geneza i interpretacja, ATK, Warszawa 1996, s. 280 – 281 ).
Ewangelia Mateusza spełnia wymagania literackie jakie stawia się bajce jednak jej treść powoduje, iż należy ją uznać za bajkę nietypową.
Redaktor Mt dokładnie przemyślał jak życie Jezusa zinterpretować i odnieść do rzeczywistości po – paschalnej Kościoła. Tylko on z synoptyków posługuje się terminem Kościół a nawet wkłada go w usta Jezusa (Mt 16, 18; 18, 17). Mt wielką wagę przykłada do proroctw ST, które mają odnosić się do Jezusa i potwierdzać jego godność Chrystusa. Często określa swojego Mistrza tytułem „Syn Dawidowy” co ma jednoznacznie prowadzić do wniosku, iż to Jezus jest obiecanym Mesjaszem ( „Syn Dawidowy”: u Mr – 4 razy, u Łk – 5 razy a u Mt 10 razy ). Zastępuje Markowe określenie Jezusa Nauczyciel na bardziej dostojne Pan:
„Budzą go więc i mówią do niego: Nauczycielu! Nic cię to nie obchodzi, że giniemy ?” ( Mr 4, 38 )=”I podszedłszy do niego zbudzili go słowami: Panie, ratuj, giniemy!” ( Mt 8, 25 ).
Mt ma również pewną zauważalną słabość do cyfry 2:
„A gdy wychodził z łodzi, oto wybiegł z grobów naprzeciw niego opętany przez ducha nieczystego człowiek” ( Mr 5, 2 )=”A gdy przybył na drugą stronę, do krainy Gadareńczyków, zabiegli mu drogę dwaj opętani” ( Mt 8, 28 ).
„Syn Tymeusza, Bartymeusz, ślepy żebrak siedział przy drodze” ( Mr 10, 46 )=”A oto dwaj ślepi, siedzący przy drodze” ( Mt 20, 30 ).
„A niektórzy wystąpili i fałszywie świadczyli przeciwko niemu” ( Mr 14, 57 )=”I nie znaleźli, chociaż przychodziło wielu fałszywych świadków. Na koniec zaś przyszli dwaj” ( Mt 26, 60 ).
Mt często stosuje dublety; czytając tę Ewangelię właściwie można dojść do wniosku, że wszyscy powtarzają wszystko w kółko:
Jan Chrzciciel: „Upamiętajcie się, albowiem przybliżyło się Królestwo Niebios” ( Mt 3,2 ); „Odtąd począł Jezus kazać i mówić: Upamiętajcie się, albowiem przybliżyło się bowiem Królestwo Niebios” ( Mt 4, 17; por. Mt 3, 7=12, 34=23, 33 ).
Jezus często powtarza te same formuły ( Mt 8, 12; 22, 13; 25, 30 ). Mt łagodzi też Jezusowy zakaz rozwodów wprowadzając do niego jedną klauzulę, co niewątpliwe jest oznaką, że w Kościele Mt problem ten był szeroko dyskutowany.
Mt w bardzo ograniczonym zakresie może nam pomóc w dotarciu do obrazu Jezusa przedpaschalnego. Kompilator pracując nad źródłami zmienia je i segreguje po to, aby odpowiadało to wizji teologicznej kościoła, który reprezentuje Mateusz. Porównując go z Mr dostrzegamy, że portrety apostołów, które on pozostawił sprawiają dużo problemów kościołowi Mateusza. Jednym więc z celów dla których tworzy Mt jest naprawienie błędów Mr. Mt stara się też uwznioślić samego Jezusa pozbawiając go wielu jego człowieczy cech. Oddala zatem on czytelnika od prawdziwego a ściślej mówiąc historycznego Jezusa i prezentuje jego wizję w taki sposób, aby odpowiadała ona poglądom jego i gminy chrześcijańskiej, którą reprezentuje. Po roku 70 po Chr. została zburzona Świątynia Jerozolimska i przestała odgrywać jakąkolwiek rolę klasa kapłańska oraz saduceusze i esseńczycy. Religijną opiekę nad Izraelem przejęli faryzeusze i to przeciwko nim programowo wystąpili nazarejczycy. Ewangelia Mateusza jest pismem dogłębnie antyfaryzejskim co dodatkowo wzmacnia argumentację datującą powstanie jej na późne lata wieku I n. e. W tym celu Mateusz modyfikuje Marka: „Natomiast uczeni w Piśmie, którzy przyszli z Jerozolimy, mówili: Ma Belzebuba i przez władcę złych duchów wyrzuca złe duchy” ( Mk 3, 22) na: „Lecz faryzeusze, słysząc to, mówili: On tylko przez Belzebuba, władcę złych duchów, wyrzuca złe duchy” (Mt 12, 24). Aktualny zatem dla gminy Mateusza spór z faryzeuszami został przeniesiony przez niego w czasy Jezusa. W tym sensie jest to Ewangelia nie tylko spełniająca wymagania dla bajki nietypowej ale jest również anachroniczna i odzwierciedla tarcia o dominację w powstającym judaizmie bez Świątyni; luźno nawiązując do rzeczywistego nauczania Jezusa. Ks. John Meier w związku z tym apeluje, aby przypadkiem nie odnosić słów redaktora piszącego po grecku do aramejskich wypowiedzi samego Jezusa, ponieważ jego cele były zupełnie inne niż Nazarejczyka nie mówiąc już o sytuacji geopolitycznej. Ksiądz prosi też wszystkich, aby nie popadać w pewien powszechny stereotyp jakoby Jezus chciał zastąpić Torę jakimś „nowym przykazaniem miłości” ( zob. J. P. Meier, Law and Love, New Haven 2009 ).
I V) Ewangelia Łukasza.
Czy w takim razie Ewangelia Łukasza pochodzi od kogoś kto widział lub znał Jezusa? W prologu autor nie przypisuje sobie roli naocznego świadka oraz nie przedstawia się z imienia ! Pismo jest kierowane do dostojnika o imieniu Teofil, aby przekonać go, że nauka którą otrzymał opiera się na autentycznych zdarzeniach. Informuje nas, że już wiele osób przed nim podjęło się prób opisu wydarzeń z życia Jezusa. Posiada zatem autor Ewangelii Łukasza jakieś źródła pisane. Ewangelia ta według tradycji miała zostać napisana przez Łukasza współpracownika Pawła Apostoła. Najwcześniej jest ona przypisywana Łukaszowi w kanonie Muratoriego i we wspomnianym już przeze mnie świadectwie Ireneusza z Lyonu. Już na wstępie należy zauważyć, że nawet według tradycji chrześcijańskiej nie był to człowiek, który wiadomości o życiu Jezusa czerpał od świadka tych wydarzeń. Paweł przecież nie znał Jezusa a na dodatek nie interesował się on przedpaschalnym obrazem Galilejczyka. Autor Ewangelii Łukasza napisał również Dzieje Apostolskie a przecież istnieją wyraźne sprzeczności pomiędzy tym co mówił Paweł o sobie i innych apostołach a tym co mówią Dzieje Apostolskie np.:
Dzieje Apostolskie 15,7 : „ A gdy to już długo rozpatrywano, wstał Piotr i rzekł do nich: Mężowie bracia, wy wiecie, że Bóg już dawno spośród was mnie wybrał, aby poganie przez usta moje usłyszeli słowa Ewangelii i uwierzyli”; Ga 2,7: „Raczej przeciwnie, gdy zobaczyli, że została mi /Pawłowi/ powierzona ewangelia między nieobrzezanymi, jak Piotrowi między obrzezanymi”
Starano się wykazać autorstwo Łukasza, badając jego związek z zawodem lekarza. Według Fragmentu Muratoriego ewangelista posiadał właśnie taki zawód. Oto jak komentuje takie próby katolicki, badacz Jezusa historycznego J. Gnilka: „Według Łk 14, 2 – 4 Jezus uzdrawia człowieka chorego na puchlinę wodną (hydrokipos). Ponieważ ten medyczny termin występuje w Nowym Testamencie tylko w trzeciej ewangelii, widziano w nim dawniej niekiedy dowód, że Łukasz był lekarzem. Ponieważ jednak posługuje się nim również Pliniusz, Hist. nat. 28, 232 (hydropicus), wolno sądzić, że mamy tu do czynienia z określeniem dość powszechnym w starożytności” ( Gnilka Joachim, Jezus z Nazaretu, Znak, Kraków 1997. 150 – 151 ).
Fakt, iż autor Ewangelii Łukasza nie miał nic wspólnego z zawodem lekarza był tematem pracy doktorskiej H. J. Cadbury ( The Style and Literary Method of Luke, London: Humphrey Milford, Oxford University Press 1919 ). Od czasu tej publikacji mówi się, że Cadbury uzyskał tytuł doktora pisząc pracę, która pozbawiła Łukasza tytułu lekarza. Obecnie garstka biblistów twierdzi, iż na podstawie Łk można wskazać, że jej redaktor miał coś wspólnego z tym zawodem.
Egzegeci wskazują również na brak typowej dla Pawła teologii w Ewangelii Łukasza. Istnieją jednak małe przesłanki mogące wskazywać, że rzeczywiście jakiś trzon tej ewangelii wyszedł spod pióra jakiegoś ucznia Pawła. Wskazuje na to użycie bardzo podobnych słów, których użył Jezus w trakcie Ostatniej Wieczerzy. Łukasz używa takiej samej formuły jak Paweł. Ewangelia jest wyraźnie adresowana do odbiorcy nieżydowskiego. Łk również korzysta z zapisków Mr, zatem i data powstania tego dokumentu powinna być zbliżona do okresu w którym tworzono Mt. Taki też jest pogląd większości badaczy. Jednak są mocne podstawy do twierdzenia, że ewangelia ta była w gminach chrześcijańskich i to zarówno pochodzenia po – Pawłowego jaki i gnostyckiego poddawana różnym interpolacją i przeróbką. Zobaczmy może o co w tym wszystkim chodzi? Czytelnik zapewne pamięta scenę w której Jezus na Górze Oliwnej, tuż przed pojmaniem modli się tak gorliwie, że zaczyna na jego ciele występować krwawy pot. Oto jaką mamy relację z tego zdarzenia w Ewangelii Łukasza:
„Wtedy ukazał mu się anioł z nieba i umacniał go. Pogrążony w udręce jeszcze usilniej się modlił, a jego pot był jak gęste krople krwi, sączące się na ziemię” ( Łk 22, 43 – 44 ).
Manuskrypty zawierające tekst aleksandryjski nie posiadają tego wiersza. Nie można tego zignorować, ponieważ są one najstarsze i przez badaczy uważane za wiarygodne. Ten tekst, który tak bardzo rozpalał ludzkość jest nie autentyczny. Został on włączony do oryginalnej ewangelii przez jakiegoś kopistę. Prawdopodobnie stało się to w okresie kiedy gminy po – Pawłowe zwalczały doketyzm. Był to pogląd, który mówił, że Jezus nie miał fizycznego ciała ludzkiego a jedynie ciało pozorne – niebiańskie. Kopista postanowił więc poprzez dodanie do opisu elementu krwawego potu podkreślić ludzką naturę Jezusa. Co mu z dodania tych wersetów wyszło? „Tylko one w całej Ewangelii Łukasza burzą tak czytelny portret Jezusa. Tylko w tych dwu zdaniach Jezus niepokoi się własnym losem, tylko tu wydaje się tracić spokój, jakby stał się niezdolny do zniesienia ciężaru przeznaczenia. Dlaczego Łukasz miałby tak dokładnie wymazać wszelkie napomknienia o agonii Jezusa w pozostałych miejscach, jeśli jeszcze dobitniej chciał ją podkreślić właśnie tutaj? Po co miałby – zarówno przed, jak i po owych spornych wersetach – usuwać ustępy o analogicznej wymowie ze swego źródła? To wszystko wskazuje, że opowieść o „krwawym pocie” Jezusa, której, o czym nie zaszkodzi raz jeszcze przypomnieć, brak w najstarszych i najlepszych manuskryptach, nie pochodzi od Łukasza, ale jest późniejszym dodatkiem kopisty” ( B. D. Ehrman, Przeinaczanie Jezusa. Kto i dlaczego zmieniał Biblię? Wyd. CiS, kwiecień 2009, s. 169).
Tekst ten nie występuje w Bodmer XIV – XV najstarszym papirusowy kodeksie z Ewangelią Łukasza ( 190 n. e.).
Niech drogi czytelnik rozstanie się z wizją krwawego potu. Jednak o jednej rzeczy chciałbym przypomnieć. Gdy pisałem o autorze Ewangelii Łukasza przedstawiłem dość poważne dowody mogące świadczyć, iż to nie Łukasz towarzysz Pawła jest twórcą tego dzieła. Wskazałem jednak, że słowa Jezusa, które przytacza ewangelista gdy opisuje mowę eucharystyczną są podobne do tych, które przywołuje Paweł w Liście do Koryntian. Może to sprawiać wrażenie, że księgę tą pisał jednak jakiś jego uczeń. Tymczasem jeden z najstarszych manuskryptów greckich za którym idą niektóre teksty łacińskie oddaje te słowa następująco: „Potem wziął kielich i odmówiwszy dziękczynienie rzekł: „Weźcie go i podzielcie między siebie, albowiem powiadam wam: odtąd nie będę już pił z owocu winnego krzewu, aż przyjdzie królestwo Boże”. Następnie wziął chleb i odmówiwszy dziękczynienie połamał go i podał mówiąc: „To jest ciało moje. Lecz oto ręka mojego zdrajcy jest ze mną na stole” ( Łk 22,17-21; Tamże, s. 193 ). W naszych przekładach wersja ta jest wzbogacona o słowa: „które za was będzie wydane: to czyńcie na moją pamiątkę” oraz : „ten kielich to Nowe Przymierze we krwi mojej, która za was będzie wylana”. Przesłanki wskazują, że również ten tekst został poddany interpolacji po to, aby uzgodnić wersję występującą u Pawła z Łukaszem. Fakt, że ustępy zostały dołączone na późniejszym etapie kształtowania się Ewangelii tym bardziej potwierdza tezę, że autorem jej nie jest Łukasz. Jedyny łącznik z teologią Pawła właśnie został w tym momencie przerwany.
Przyjrzyjmy się jeszcze jednej wstawce, która jak mi się wydaje jest dość istotna. Chodzi mianowicie o tekst z 24, 12 w którym znajdujemy stwierdzenie, że Piotr po informacji, którą przekazały mu kobiety, iż grób Jezusa jest pusty udał się tam sam i zobaczył, że leżą tam jedynie prześcieradła. Słowa te odnajdujemy jedynie w niektórych manuskryptach. Można by zadać pytanie dlaczego kopiści mieliby usuwać tą wzmiankę? Istnieją mocniejsze argumenty, które świadczą, że kiedyś tych zdań Ewangelia Łukasza nie posiadała. Wymieńmy najważniejsze: odmienna stylistyka, użycie słów które padają po raz pierwszy w tej Ewangelii takich jak; „nachylać się”, „prześcieradła” i argument najmocniejszy nie można przypisać tego błędu tak zwanemu przeoczeniu. Werset ten wprowadza, bowiem do świadectwa pustego grobu mężczyznę. Opowiadania kobiet, które jako pierwsze donoszą o pustym grobie są dla apostołów baśniami (Łk 24, 11). Wydaje się więc logicznym wnioskiem, że kopista dołączył do grona świadków Piotra po to, aby uprawdopodobnić to zdarzenie ( Tamże; s. 196). Czytelnik pamięta zapewne co z tą Ewangelią wyprawiał Marcjon. Musimy zatem podkreślić, że choć powstanie tej Ewangelii można z pewnymi zastrzeżeniami przyjąć na lata 80 – 95 r. po Chr. to jednak ostateczny jej kształt taki który znamy obecnie przyjęła ona prawdopodobnie dopiero po sporze z Marcjonem, a więc w pierwszej połowie wieku II ( por. J. B. Tyson, Marcion and Luce-Acts: A Defining Struggle, Uniwersity of South Carolina Press, Columbia 2006. Joseph B. Tyson emerytowany profesor religioznawstwa na Southern Methodist University w Dallas, uczył w latach 1958-98, autor wielu poczytnych prac naukowych ).
Co można powiedzieć o samej treści Ewangelii Łukasza i czy możemy to dzieło uważać za historyczne. Jeden z fanatyków – fundamentalistów napisał : „Łukasz to historyk pierwszej klasy” ( Ramsay Wiliam M.,The Bearing of Recent Discovery on the Trustworthinnes of the New Testament.,Hodder and Stoughton, London 1915, s. 222). Wykazano jednak, że autor Ewangelii chce tylko uchodzić za historyka – myli się on wiążąc narodzenie Jezusa ze spisem Kwiryniusza a pisząc o tym, że Annasz i Kajfasz wspólnie pełnili urząd arcykapłana wydaje się nie wiedzieć, że prawo żydowskie wyznaczało tylko jednego arcykapłana (Łk 3, 2). W 1954 roku ukazała się monumentalna praca Hansa Conzelmanna, Die Mitte der Zeit w której przekonujący sposób udowodniono, że Łukasz nie jest historykiem ale przede wszystkim teologiem. Conzelmann dokładnie przeanalizował intencję teologiczną Łukasza porównując go z Mr i Q. Doszedł do wniosku, że Łukasz dzieli historię zbawienia na trzy części: pierwsza z nich należała do Izraela i skończyła się wraz ze śmiercią Jana Chrzciciela, druga to czas Jezusa na ziemi a trzecia obejmuje Kościół aż do czasów ostatecznych ( tezę tą zanegował H. Flender; według niego historia zbawienia Łukasza dzieli się na dwa okresy: okres Izraela oraz okres Jezusa i jego Kościoła. por. ks. M. Bednarz, Ewangelie synoptyczne, Diecezja Tarnowska BIBLOS, Tarnów 1996, s. 265 ).
Ewangelia Łukasza musi być rozpatrywana w połączeniu z Dziejami Apostolskimi, ponieważ jeden autor napisał obydwa dzieła i choć występują one oddzielnie to jest to wynik późniejszej systematyki a nie zamierzeń redaktora. W kompozycji Łk Jezus zmierza do Jerozolimy z Galilei, a w Dziejach Apostolskich ewangelia zmierza z Jerozolimy do Rzymu. Dlatego też Łukasz usuwa wszelkiego rodzaju nazwy geograficzne, które mogłyby myśli czytelnika odciągnąć od Jerozolimy [ „I udali się do innego miasteczka” ( Łk 9, 56 ); „Przyszedł do innej wsi” ( Łk 10, 38 ) ]. Motywem przewodnim zatem jest geografia według, której ewangelia trafia od Żydów do pogan a zwieńczeniem tego jest podróż Pawła do Rzymu. Łukasz w pozytywnym świetle stara się przedstawić Rzymian: Piłat aż trzykrotnie stwierdza niewinność Jezusa. Łk pomija również fakt skazania na śmierć Pawła w Rzymie. Wszystko to ma na celu pewien efekt propagandowy: autor stara się przedstawić chrześcijaństwo w pozytywnym świetle; dlatego właśnie przemilcza każdy element, który mógłby wskazywać, że chrystianizm dla Rzymian był niebezpieczną sektą, którą zwalczali już od samego początku. „Sedno zainteresowania Ewangelii Łukasza stanowią nie uczniowie i Kościół w Jerozolimie, lecz Paweł i Kościół w Rzymie” ( J. D. Crossan, Kto zabił Jezusa? Korzenie antysemityzmu w ewangelicznych relacjach o śmierci Jezusa, Książka i Wiedza, Warszawa 1998, s. 36 ).
Wizerunek Jezusa jest przez Łk starannie dopracowany i stara się on usunąć wszystko cokolwiek mogłoby postawić Jezusa w negatywnym świetle. Eliminuje ludzkie odruchy Jezusa (oburzenie, gniew, strach – Mk 1, 43 = Łk 5, 13; Mk 3, 5 = Łk 6, 10; Mk 14, 33 = Łk 18, 6). Opuszcza fragment, który mógłby sugerować niewiedzę Jezusa (Mk 13, 32) i zmienia treść słów, które jego Mistrz wypowiedział na krzyżu, a które według niego były go niegodne: „Boże mój, Boże mój, czemuś mnie opuścił” (Mk 15, 34); na bardziej dostojne: „Ojcze w ręce twoje polecam ducha mego” (Łk 23, 46). Łukasz łagodzi pośpiech eschatologiczny Jezusa, który charakteryzuje Marka i Mateusza. Oddala nas zatem przez swoją teologiczną wizję od autentycznego Jezusa. Jednak przez to, że niekiedy odwołuje się do różnych tradycji i umieszcza je w tekście to z pewnymi zastrzeżeniami może Ewangelia Łukasza pomóc w odtworzeniu historycznego Jezusa.
Wszelkie prawa zastrzeżone. Niniejsza publikacja ani jej żadna część nie może być kopiowana, zwielokrotniana i rozpowszechniana w jakikolwiek sposób bez zgody Redakcji. Autor dołożył wszelkich starań, aby jej treść była zgodna z rzeczywistością, nie może jednak wziąć żadnej odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki wynikłe z wykorzystania zawartych w niej materiałów i informacji.
